Сторінки 1-10 (Commentarius medicus in L. Annaei Senecae opera)

Попри назву, Еразм Сикст цитує і коментує не тільки праці Сенеки: він звертається до стародавніх письменників, які хоча б побіжно торкалися медичних питань (Плутарх, римські дослідники природи і сільської місцевості взагалі Катон Старший, Варон, Колумела); прекрасно орієнтується у творах давньогрецького медика Паладія, математика Діофанта, римського полководця, а насамперед, визнаного дослідника природи й географії Гая Плінія Старшого, римського письменника, інженера й архітектора Вітрувія. Однак змістовим стрижнем праці Еразма Сикста залишається творчість Сенеки. Він здійснює медичне обґрунтування (подекуди – корекцію) тез філософа, вибираючи цитати з його книг. Цікаво, що водночас доктор Сикст наводить думки Гіпократа, Галена, Орібазія, Аеція, Актуарія та багатьох інших.

Еразм Сикст. Commentarius medicus in L. Annaei Senecae opera

COMMENTARIUS
MEDICUS IN SENECAM
Lib. 1. de Ira Cap. 5.Nempe medicus primo in levibus vitiis tentat non multum ex quotidiana consuetudine inflectere, & cibis, & potionibus, exercitationibus ordinem ponere, ac valetudinem tantum mutata vite dispositione firmare: proximum est, ut modus proficiat. Si modus & ordo non proficit, subducit aliqua, & circumcidit. Si ne adhuc quidem respondet, interdicit cibis, & abstinentia corpus exonerat. Si frustra molliora cesserunt; ferit venam, membrique si adherentia nocent, & morbum diffundunt, manus affert: nec ulla dura videtur curatio, cuius salutaris effectus est.

Читайте також: Сикст Еразм. Про теплики у селі Шклі

Bono omine auspicabor ab arte tuendae sanitatis, quae non solum natura & tempore, sed etiam dignitate praecellit alias partes Medicinae: quidni? cum melius est integram sanitatem tueri, quam labefactata remedium quaerere. Nihilominus idem sapiens Soticus subnectit quidnam agere debeat medicus si {стор. 2} sanitas de statu suo lapsa fuerit. Itaque paulo altius repetam stricte tamen & dilucide, ut quisque hunc locum intelligat. Sciendum est bonam valetudinem, eiusque conservationem in statu optimo, consistere in sex rebus non naturalibus in aere, in labore & quiete, in cibo, & potu, in somno & vigilia, in excretis & retentis, & in animi affectibus. Quis enim non videt ab his omnibus innumeras alterationes corpora hominum subire? aere etenim ne dormientes carere possumus quem intus trahimus, & foras reddimus: labor vero calorem innatum vegetum reddit, quies autem nimia eundem suffocat: ita tamen quod nimia exercitatio, quiete reficitur. At vero absque cibo & potu quis unquam vixit: nihilominus homo etiam alimenta sua metuit, quorum copia aut inopia nunc rumpitur, nunc tabescit. Somnus vero placidissimus an non recreat, uti vigilia perennis torpidum & exsuctum corpus reddit: sicut ex adverso si quis dimidum vitae edormiat, & vix oculos uti noctua ad solem attollat, tumidum,corpus pravisq; succis onustum facit. Iam vero sive per effluvium insensibile, sive peraliud visui conspicuum aut nihil recrementorum excludatur, aut plusquam oporteat, quid censes quaenam mala oriantur: namque nimium effluvium comitantur animi deliquia atque lapsus subitaneus virium: contra vero si ea retineantur, quae ex cerni { стор. 3} debuerant, an non vertigines oculorum, nonnunquam syncope, quandoq; opprimunt vires corporis, & suffocant? Animi affectus aliquando calorem nativum foras fundunt, nonnunquam in laribus ipsis opprimunt. Hae igitur sunt sex res, non naturales non quod contrariae sint naturae humanae, sed quod nobis a natura non insint, sed forinsecus adveniunt, tum quod nisi opportune, ut corporis constitutio exposcit, adhibeantur, ita corpus alterant, ut sanitatem saepe numero pervertant, & destruant.

Tum quod res naturales uti temperamentum, humores, facultates, actiones, spiritus semper nobis cohaereant & insitae sunt, solaque morte a nobis avelluntur, neque extra corpus, absque dispendio ipsius, educi possunt. At vero sex res non naturales quaedam introeunt rursusque remeant, quaedam vero multo tempore abesse possunt.

Seneca igitur dicit quod sanitas conservatur hisce rebus sex, duas tantum in exemplum ponit cibos & potiones, atque exercitationes. Non solum vero conservatur sanitas his sex rebus, sed necessarium est ut haec in omnibus observentur, quantitas, qualitas, ordo, modus, tempus. Namq; si plus ingeras cibi aut potus continuo calor insitus veluti ignis a lignis viridibus extinguitur, ita & exercitia & somni atque vigilia, & alia in tantum produci debent, quam tum { стор. 4} natura cuiusque fert. Qualis autem cibus aut potus conveniat, temperies uniuscuiusque indicabit nam pueris victus humidus, ut ait Hpp. 1. aph. 16 convenit, calidis, frigidus, frigidis calidus, humidis exsiccans, siccis humectans. Ita exercitia vehementiora humidis siccis vero leviora. Sic vinum calidis & mulsa non est utilis: at vero frigidis & humidis commodissima sunt aromata quoque, atq; cibi ijs conditi, calidis naturis noxia sunt, at vero frigidis conducunt. Ordo vero uti in natura, sic in conservanda sanitate vere anima est, namque inprimis docet Hippoc. quomodo haeres sex ordinandae sunt cum ait, Labor, cibus, potus, somnus, venus, omnia moderata. Ac si diceret, primum laborandum, deinde comedendum, tum bibendum, post dormiendum, tandem pervigilium veneri, si quibus id licitum est, nam mystae ex more docti mystico, orent. Sed neq; is tantum ordo servandus, sed in exemplo, si quis fluidam alvum habuerit duriores cibos & constringentes comedat, qui vero adstricta alvo sunt, molles cibos praemittant. Rursus concoctu faciles praecedant, subsequantur duriores. Sequitur modus, qui non quantum dandum sit docet, sed rationem praeparandi cibos, num elixi, an assi, num conditi aromatibus, an ita simplices exhibendi: sic exercitationem equo, aut curru, aut navigio peragenda: somnus num in { стор. 5} molli lecto volutari debeat, an chamaeunias agere. In modo quoq; num cibatio unica, aut partita poni debet, sicut dicit Hipp. 1. aph. 17. Quos etiam semel aut bis, aut plus vel minus, vel minutatim & particulatim alere conveniat spectandum. Dandum etiam aliquid tempori, regioni, consuetudini & aetati. Tempus vero an prandendum, an caenandum. Dicit igitur Seneca quod medicus, qui custos est integrae sanitatis levia vitia ordinem imperando in cibis & potionibus atque exercitijs, corrigit, si vero maiora fuerint, tunc praecipit modum, hic tamen modum intelligit copiam vel inopiam, hoc est quantum. Quod si haec non profecerint, circumcidit aliqua & subtrahit: quod sine tunc quideni mitigata illa mala fuerint, devenit ad evacuationes, & quia multae sunt differentiae, earum, non statim ad magna praesidia exinanitionum descendit, uti est venae sectio, & purgatio per medicamenta, imperat itaque inediam qua exonerat corpus.

Cum enim in corpore redundant humores, qui expertes sunt pravae qualitatis tunc per inediam possunt converti in alimentum corporis: calor enim insitus non distractus a cibo nuper ingesto convertit sese ad mitificandos illos humores crudos: ecce quid praestat ieiunium Medicum? at si inquit haec non prosunt, tunc si copia sanguis peccat, medicus venam { стор. 6} secat; sin vero qualitate humeros delinquunt, purgat medicamento: quod si adhaerentia, hoc est per contagium malum diffunditur uti fit in sphacelo & gangraena, tunc manum admovet, & resecat etiam membrum. Nec ulla dura videtur curatio, cuius salutaris effectus est.

Seneca lib: 1. de Ira. Cap. 12.
Nam et febres quaedam genera valetudinis levant: nec ideo non ex toto ex illis caruisse melius est Abominandum remedii genus est sanitatem debere morbo.

Qui Medicinae navarunt operam facile augurantur quid dicat Seneca, nempe quod febris solvat quosdam morbos, scilicet, paralysim & spasmum, si a frigidiori causa ortum suum duxerit; unde illud Hipp. 2. Aph. 26. Febrem convulsioni accidere satius est, quam convulsionem febri. Humores enim crassos & viscidos, qui in spinali medulla, ubi est principium nervorum, calore suo attenuat, fundit ac tandem digerit & discutit sive per insensibilem transpirationem, sive etiam materia per μετατασιν [гр. metatasin] ad ignobiliores partes pulsa. Ex hoc aphorismo credo Arabes praeceptum hauserunt quod inter alia medicamenta { стор. 7} ad superandam paralysim recensent ea, quae possunt febrem excitare.

Sed hoc praecepto illorum caute utendum, quia ad hunc gradum calor, deducendus est, ut superet humorem illum, qui in causa est stupidi & immoti morbi; nam si minor fuerit calor tunc fundet tantum & praecipitabit in quempiam locum nobilem, vade interiturum est animans. Sed nec sola febris remedio est paralysi, sed contrarius torpor febri frequenter levat dolores ut habetur apud eundem Hipp. 5. Aph. 25. ubi ait modicum torporem dolorem solvendi vim habere nam contrariorum contraria sunt remedia ut idem ait Hipp. 2. Aph. 22. Galen. 1. de Sanit. tuent cap. 7. & in Com. de nat. humana. At qui morbus potest adversari alteri aut manifesta qualitate tam citra materiam, quam cum eadem, sive etiam alia ratione: contraria vero mutuo se pellunt. Sic surditatem quae febrem terminavit, biliosae deiectiones sanant, & e contra, biliosas deiectiones surditas superveniens sistit, ut docet Hipp. 4. Aph. 28. Ita sanguinem superne quidem efferri, qualiscunque sit, malum pronunciat idem Hipp. eadem Sect. 25. atvero si critice e naribus eruperit febrem extinguit quemadmodum docet in prognosticis. Ita mulieri sanguinem vomenti, menstruis erumpentibus solutio sit 5. aph. 32. quod in sequenti aphorismo videre potes, { стор. 8} quod morbus saepe morbum curat; & aph. 35. quod sternutamentum cum sit symptoma hystericas & difficulter parientes iuvat. Eodem modo ructus acidus qui est symptoma imbecillioris caloris nativi, si superveniat lienteriae non solum bonum est signum, sed veluti remedium penitus sublatae coctionis reviviscit enim ille ignis insitus ventriculo 6. aph. 1. Pari ratione longum alui profluvium vomitus superveniens solvit, 6. aph. 15. Sic ophtalmiam alui profluvium sanat aph. 17. Si etiam iecura flatu distentum doleat, febris superveniens dolorem solvit 7. aph. 52. Ita leucophlegmatiam fortis diarhaea superveniens solvit 7 aph. 29. Et multa alia ad hanc rem conferet mihi Hippocrates & Galenus, tum alij tam veteres quam recentiores, sed satis est indicasse haec pauca, quod non est abominandum genus remedii cum morbus morbum pellit, sed potius venerandum est genus remedij cum morbus morbum tollit, & simul ipse evanescit & ita debemus illi sanitatem, vti medicinae.

Indidem saepe enim saluti fuere pestifera.O Quam pulchre & Medice iste Stoicus, quid enim magis pestiferum quam vipera, cum & Arabes viperam Θηριον Κατ έξυχψν [гр. Thrion Kat exuxun] quasi solam feram, indomitam & truculentam nuncupent & tamen ab ipsa, lippis & { стор. 9} tonsoribus nota Theriaca denominata quod licet multa commisceantur, tamen ipsa, est veluti fundamentum huius famosissimi medicamenti. Sed ipsemaet viperae absque adminiculo aliorum elephantiasim Graecorum curant ut legere potes apud Galen. de Praecognit. ad Posthumum. Sed & cantharides parte sua noxiae, parte salutiferae. Quid dicam de alijs, in librum excresceret haec materia. Bifariam inverte hoc dictum. Primo saepe saluti obfuere pestifera, revolve Medicorum libros, & ita reperies. Secundo saepe saluti obfuere salutifera aut in copia sumpta aut condita aliter quam condiri deberent.

Libro eodem Cap. 13.Atqui iracundissimi infantes, senesque, & aegri sunt, & invalidum omne natura querulum est. Quae causa horum omnium sit facile demonstraretur, sed quia noster sapiens hoc argumentum infra lib. 2. copiosius tractat ideo supersedeo.

Lib: eodem Cap. 16.Pro cuiusq; morbo medicina quaeratur. Non est natura ita crudelis atque effera in nos, ut non plura remedia, quam morbos nobis preparaverat { стор. 10}