о. Юрій Мицик
Дана стаття лежить в річищі підготовки до видання всього комплексу епістолярної спадщини цих двох гетьманів України. Тут пропонується ряд незнаних раніше або принаймні недрукованих документів Б.Хмельницького та І.Виговського, а також листів-відповідей, писаних різними мовами.
Чотири перші листи відносяться до 1649 року — другого року Національно-визвольної війни. Лист № 1 був писаний польним гетьманом литовським, князем Янушем Радзивіллом у відповідь на лист до нього гетьмана України Богдана Хмельницького від 19(9).02.1649 р. Оскільки лист Радзивілла недатований, виходячи з дати листа українського гетьмана можна припустити, що його було створено наприкінці лютого — на початку березня 1649 р. (тут і далі ми подаємо дати за новим стилем, хоча в разі потреби зберігаємо у дужках датування за старим стилем). Якраз 19 лютого Хмельницький зустрічав у Переяславі представників Речі Посполитої на чолі з Адамом Киселем, а наступного дня гетьман гостро вичитував останньому і за криваві репресії, вчинені Радзивіллом у Білорусії". Як відомо, переможний визвольний похід української повстанської армії Б.Хмельницького скінчився у 1648 р. під стінами Замостя внаслідок укладення перемир'я з новообраним королем Речі Посполитої Яном Казимиром. Однак на початку 1649 р. війська Великого Князівства Литовського, очолювані Я.Радзивіллом, перейшли в контрнаступ, вибиваючи гарнізони повстанців білоруських та північноукраїнських міст. Дізнавшись про це, Хмельницький і направив свого листа Радзивіллу, вимагаючи збереження миру та припинення репресій. Під час переговорів з Киселем 20 лютого Хмельницький згадав про репресії Радзивілла ("литовські війська вирубали Мозир і Туров, Януш Радзивілл наказав одного (керівника повстанців) посадити на палю"), і про свого листа до Радзивілла ("я послав туди кількох полковників, а до Радзивілла написав, якщо він вчинить одному з християн, тоді я так само вчиню чотирьом (тисячам) лядських в'язнів, котрих маю так багато, і віддячу за це") [4], про що й занотував один з комісарів Речі Посполитої (В.М'ясківський) у своєму щоденнику [5].
У поданому нижче листі-відповіді Радзивілла, командувач литовськими військами (формальний командувач великий гетьман литовський Я. Кішка був застарим і не брав участі у боях 1649 р.) не визнавав своєї провини, підкреслюючи, що він веде боротьбу лише зі "свавільним гультяйством", яке чинить напади на шляхту, як от у Бобруйську. Радзивілл підкреслює, що він був вірним слугою покійного короля Речі Посполитої Владислава IV, готовий виконувати волю нинішнього короля Яна Казимира, натякаючи на послух останньому в разі укладення чергового перемир'я, однак і далі буде боротися проти "кожного ворога і цим кожушаним шапкам не дасть верховодити". Тут є чітка відповідь на слова Хмельницького про "кожушані шапки", тобто повсталих селян, котрих гетьман України стримував від повстання, прагнучи укласти мир з Річчю Посполитою. Легко відчитував Я.Радзивілл й інші натяки послання Хмельницького, як от про зичливість предків князя до Війська Запорізького. Справді, Криштоф II Радзивілл (1585—1640), польний, а пізніше — великий гетьман литовський, сприяв зміцненню позицій Війська Запорізького часів гетьмана Петра Конашевича (Сагайдачного) та відродженої ієрархії УПЦ у боротьбі проти феодально-католицької реакції. На жаль, прихильну до Війська Запорізького позицію Януш Радзивілл зайняв надто пізно, аж у 1655 p., останньому році свого життя, не встигнувши надати якоїсь серйозної допомоги Українській козацькій державі — Гетьманщині.
Переговори у Переяславі скінчилися укладенням чергового перемир'я 24.02.1649 р. терміном до православних "зелених свят", тобто до свята Пресвятої Трійці. Тоді ж комісари Речі Посполитої повернули назад, узявши з собою текст угоди і лист від 24.02.1649 р. Війська Запорізького з проханням до короля [6]. На них Ян Казимир відповів своїм листом від 27.03.1649, котре наводиться нижче. Він висловив свою апробацію укладеним умовам перемир'я, виклав свої наміри щодо реалізації досягнутого порозуміння. Похваляючи гетьмана насамперед за висловлення ним (принаймні формально) зверхності над собою короля Речі Посполитої, Ян Казимир конкретизував свою позицію стосовно дуже актуального питання: претензій на корону Речі Посполитої правителів Трансільванії Д'єрдя І Ракоці (панував у 1630—1648 pp.) та Д'єрдя II Ракоці (панував у 1648—1660 pp.) та підтримки, яку надавав їм Б.Хмельницький. Якраз у лютому 1649 р. відбувся обмін посольствами України і Трансільванії, про що доповів Яну Казимиру А.Кисіль і що викликало значне занепокоєння уряду Речі Посполитої. Порушив король і проблему звільнення в'язнів з числа гарнізону Кодака, дорікаючи за це Хмельницькому, хоча сам не видавав Д.Чаплинського, особистого ворога гетьмана, мотивуючи це необхідністю дістати згоду сейму. Великий за обсягом лист короля добре висвітлює позиції уряду Речі Посполитої щодо реалізації Переяславської угоди 1649 p., засвідчує небажання короля і уряду, панівного класу Речі Посполитої в цілому йти на принципові поступки українському народу, який відродив свою державну незалежність. Оскільки ж Переяславське перемир'я не задовольняло й українську сторону, нова військова кампанія була неминучою...
Після перемоги під Зборовом було укладено Зборівський мир (18.08.1649 p.), який хоч і був вігідніший Україні, але теж мав компромісний характер і гарантував лише тимчасовий мирний перепочинок. І все ж, певні шанси на збереження більш-менш тривалого миру Зборівський договір давав; між Варшавою та Чигирином зав'язалося жваве листування щодо реалізації досягнутих порозумінь. Знову важливу роль у цих контактах судилося відіграти А. Киселю, українцю за походженням та православному за віросповіданням. У даному випадку особливо важливими є листи Хмельницького до короля та А.Киселя, писані 18(8).10.1649 р., а також лист до Киселя від 21(11).10.1649 р. [7]. Саме на останній лист Кисіль відповів розлогим посланням, що нагадує меморандум з політичних питань (не перший, до речі, створений Киселем), від 30(20).10.1649 p., котре й наводиться нижче під № 3. Насамперед Кисіль із смутком дорікнув гетьману, що його заходи щодо забезпечення нормального ходу сеймику шляхти київського воєводства у Житомирі були вжиті запізно. Сеймик було проведено у відкритому полі на березі р. Случ. Кисіль підозрював, що така затримка Хмельницьким була умисною, і коли так, то натякав йому на суд Божий ("Бог тобі суддя"), причому передав цей вираз в українському звучанні. До речі, Кисіль і тут виявив себе блискучим майстром пера і оратором, що робить його лист цікавою пам'яткою публіцистики. Українські ж слова й вирази у польськомовному тексті надають особливого колориту його аргументації та оповідям. Можна відзначити гірку іронію Киселя й тоді, коли він пише про принесення йому київськими міщанами річного податку як київському воєводі, всього 5 золотих: "Спаси Бог і тоє єст, з чим воєводі на сейм їхати, так мовить русь наша..." Рецепти Киселя щодо збереження миру і реалізації статей Зборівського договору є дуже важливими для зрозуміння ряду аспектів політики уряду Української держави, особливо щодо Зборівської процедури складання нового Реєстру Війська Запорізького, ставлення гетьманського уряду до народних мас, до проблеми повернення шляхти Речі Посполитої на землі Гетьманщини. Врешті, цей лист виразно змальовує політичну платформу в українському питанні поміркованої частини панівного класу Речі Посполитої, "партії миру", очолюваної коронним канцлером Єжи Оссолінським. Взагалі варто б уже видати творчу спадщину Киселя в повному обсязі, тим більше, що маємо фундаментальну біографію цього діяча історії України, створену Френком Сисиним (Канада) [8].
Наступний документ (№ 4) - лист самого короля Яна Казимира до Б.Хмельницького, котрий є відповіддю або на лист гетьмана від 18(8).10.1649 p., або незбережений лист, писаний імовірно в один час з листом Хмельницького до коронного канцлера Є.Оссолінського від 2.12(23.10).1649 р. [9].
У своєму стислому посланні король висловлював свою приязнь до Війська Запорізького і водночас вимагав приборкання козацьких виступів у Любечі, Стародубі та деяких інших містах Сіверської України.
Наступні листи (№№ 5-6) мають інше походження (їх автором був кримський хан Іслам-Ґерай III) і відносяться до іншого періоду Національно-визвольної війни. Перший з цих листів був писаний, очевидно, наприкінці вересня 1651 р. в розпал мирних переговорів під Білою Церквою. Обіцянка хана прислати на допомогу війська на чолі з братом, нурадин-султаном, а також великим візирем Сефер Кази-агою, звичайно, зміцнила позиції української сторони на переговорах, зробила поступливішим великого гетьмана коронного М.Потоцького та дипломатів Речі Посполитої, однак не можна не визнати, що така обіцянка була дана надто пізно. Іслам-Ґерай і тут виявився вірним своїй хибній тактиці підтримувати стан постійної війни між Річчю Посполитою та Українською державою, випустивши з поля зору, що цим ослабленням скористається в першу чергу не Кримське ханство, а Московська держава. Цей лист важливий ще з двох причин. По-перше, він фіксує перебування Хмельницького в Богуславі 3.10.1651 р. на шляху гетьмана з Білої Церкви до Корсуня. По-друге, він вирішує загадку, над якою ламав голову ще Михайло Грушевський, дошукуючись: хто і на якій підставі говорив Потоцькому про прихід кримської орди на чолі з нурадин-султаном на допомогу Хмельницькому під Білу Церкву [10].
Другий лист хана було написано після укладення Білоцерківської мирної угоди, коли вона вже виявила свою безперспективність, і коли в Україні починаються повстання проти польської шляхти, яка стала повертатися в Гетьманщину і пробувала відновити старий режим. Іслам-Ґерай III пропонував відновити військовий союз, що й було вчинено. Важливою є згадка хана про його втечу з ордою під Берестечком 30.06.1651 p., що призвело до поразки української армії. Все-таки хан якоюсь мірою визнавав свою провину ("ми мусили відступити назад з військом через витримання (ворожого тиску)..."), прагне її виправити ("тепер прагнучи це виправити...").
Дещо пізніше було написано лист І. Виговського (тоді ще генерального писаря Війська Запорізького) до переяславського підстарости Речі Посполитої, писаний у відповідь на вимоги останнього припинити антипольське повстання, особливо на землях в маєтностях хорунжого коронного Олександра Конецпольського. Виговський обіцяв посприяти тому, щоб піддані Конецпольського виявили його представникам належне "послушенство", тобто кріпацькі повинності. В ім'я збереження миру українському урядові доводилося йти на болючі компроміси, часом про людське око відгукуючись на численні протести польської сторони. Лист важливий тим, що згадує "часті й густі універсали" гетьмана, звернені до народних мас Гетьманщини, щоб вони віддавали "послушенство" господарям маєтностей, до котрих вони (ясна річ, насамперед селяни) належали; а також універсал у справі охорони маєтностей Конецпольського на Переяславщині, адресований тодішньому переяславському полковнику Павлу Тетері через слугу останнього. Всі ці універсали не дійшли до нашого часу і навіть не згадуються І.Крип'якевичем та І.Бутичем у списку згадуваних у джерелах, але ще не знайдених універсалів Б. Хмельницького. Цікавою є і згадка Виговського про сприяння торговельним справам переяславського підстарости, в т.ч. відносно продажу турецького (арабського) коня.
Лист № 8 є відповіддю гарнізону Кам'янця-Подільського та міської верхівки Б.Хмельницькому у відповідь на його пропозицію від 17(7).06.1652 р. [11] про капітуляцію. Того ж таки дня відповідь Хмельницькому була дана, при чому свою негативну відповідь автори послання висловили у досить рішучій, навіть грубуватій формі.
Особливо цікавим є наступний документ, котрий у повному вигляді ще не друкувався, хоча був відомий польським історикам та М. Грушевському. Це-варіант мирного порозуміння, укладеного між Українською державою та Кримським ханством після битви під Озерною 22(12).11.1655 р. Однак ця битва була виграна українськими військами, і тому укладення тяжкого договору було неможливим для української сторони. Як недостовірний, цей текст було відкинуто ще Грушевським, який використовував інший його список — копію кінця XVIII ст., зняту з ініціативи Нарушевича зі списку, котрий знаходився у втраченому нині архіві короля Речі Посполитої Станіслава Авґуста. Детально всі варіанти порозуміння під Озерною були проаналізовані російським істориком Ґ.Саніним, і він визнав цей текст явно недостовірним [12]. Ми приєднуємося до цієї думки, хоча є незначний шанс, що таке порозуміння могло бути з тактичних міркувань прийняте Хмельницьким після тяжких боїв під Охматовом (Дрожиполе) у січні 1655 р. У публікаціях радянського часу цей документ навіть не згадувався (виняток становить солідна монографія Ґ.Саніна, видана вже в роки "перебудови"), оскільки там говорилося про розрив українсько-російського союзу 1654 р.
До останніх двох років гетьманату Хмельницького відносяться наступні три листи, писані І.Виговським — генеральним писарем, а також лист невідомого сенатора Речі Посполитої до самого гетьмана. Перший з них (№ 10) проливає додаткове світло на історію і досі малодосліджених українсько-шведських відносин середини XVII ст. Ще раніше після контактів між Хмельницьким та Виговським з колишнім коронним підканцлером Є.Радзейовським, що емігрував до Швеції, була спроба встановити дипломатичні контакти між Чигирином та Стокгольмом (посольство К.Бурляя та С.Мужиловського). На початку липня 1654 р. до Хмельницького прибув представник шведської королеви Кристіни о. Данило (Олівеберґ), і своїм листом від 8.07.(28.06).1654 р. гетьман подякував за це королеві [13]. Данило вирушив у зворотній шлях, але був перехоплений московськими владами. Б.Хмельницький своїм листом до царя Олексія від 12(2).04.1655 р. добивався звільнення о. Данила, мотивуючи це чотирирічним "стажем" дипломатичних контактів із Швецією і відповідним проханням королеви [14]. 28(18).05.1655 р. гетьман відправив до Швеції своє посольство на чолі з К.Бурляєм [15] . Потім був писаний гетьманом лист до нового шведського короля Карла X Ґустава (8.11(29.10) 1655 p.) [16] і в документах постає певна прогалина аж до 26(16).03.1656 p., коли Хмельницький у листі до Д'єрдя II Ракоці просить пропустити до Швеції о. Данила, що знову повертався з України до Швеції [17]. Якраз поданий нижче лист Виговського певною мірою заповнює дану прогалину, засвідчує, що генеральний писар отримав водночас, очевидно, із гетьманом королівського листа 3.01.1656 p..
Наступний лист Виговського з даної публікації був писаний дещо пізніше до Кшиштофа Ґродзицького, командуючого львівським гарнізоном Речі Посполитої, колишнього коменданта польського гарнізону в Кодаці (1648 p.).
Після визволення з українського полону Ґродзицький знову повернувся до лав польської армії. В роки "потопу", коли король Ян Казимир мусив тікати до Сілезії, коли значна частина панівного класу Речі Посполитої схилилася на бік шведського короля Карла X Ґустава, український уряд вів складну дипломатичну боротьбу. На заклики Яна Казимира, до яких приєднувався і Ґродзицький як посередник, Б.Хмельницький та І.Виговський відповідали ухильно, не поспішали з допомогою, хоча на словах обіцяли її, справедливо вважаючи, що союз із Швецією куди перспективніший, ніж з Річчю Посполитою, котра продовжувала утримувати під своєю владою велику частину етнічних українських земель. Цей лист Виговського важливий і тим, що добре передає складну дипломатичну боротьбу українського уряду, а водночас подає нові дані про участь в українсько-польських дипломатичних контактах львівського міщанина Теодозія Томкевича, шляхтича Байкази та Голуба. Лист Виговського до одного з авторів Гадяцької унії 1658 р. волинського каштеляна Станіслава Казимира Беневського є одним з багатьох послань, що ними обмінювалися 1656—1659 pp. ці два визначні політичні діячі. Цей лист є важливий уже тим, що його було писано буквально за місяць до смерті Б.Хмельницького, і він дає змогу уточнити деякі питання дипломатичної діяльності українського уряду в цей особливо складний період. Врешті, наводиться і документ, створений від імені Виговського його братом, полковником Пинським і Туровським, Костянтином Виговським. Відомо, що за умовами Гадяцького пакту 1658 р. чисельність реєстрового війська козаків мала сягати 60 тисяч, але за секретним додатком до цього порозуміння Виговський мусив погодитися на значне обмеження даного реєстру (30 тис. реєстровців і 10 тис. найманих козаків). Оскільки у 1659 р. Виговський уже був змушений скласти гетьманські повноваження, то, щоб полегшити йому повернення гетьманської булави, уряд Речі Посполитої дав згоду на збільшення реєстру Війська Запорізького до 60 тисяч. Цікаво, що "декларація" була подана до королівського архіву.
Лист № 12 було писано незнаним ближче сенатором Речі Посполитої, вірогідно, впливовим членом уряду Речі Посполитої, і адресовано Б.Хмельницькому. Тут згадується про повернення з Чигирина луцького писаря, тобто дипломата Речі Посполитої С.-К.Беневського, висловлюється задоволення з результатів його посольства, подяка гетьману за його приязнь до Речі Посполитої. Відомо з інших джерел, що Беневський вів переговори у Чигирині у квітні 1657 р. і повернувся назад з листами Хмельницького та Виговського від 18.04.1657 p., адресованими королю Яну Казимиру. Взамін за обіцянку надати військову допомогу Речі Посполитій остання погоджувалася цілком визнати Українську державу. Беневський мав знову їхати до Чигирина для укладання миру, король послав приязного листа Виговському 28 травня, а поданий нижче лист невідомого сенатора лежить у цьому ж річищі.
У додатках до даної публікації вміщено ще два документи. Перший з них є листом великого гетьмана литовського й віденського воєводи Павла Сапіги до шляхти Пинського повіту. У цей час з особливою силою розгорнулася боротьба за цей повіт між Московською державою, Україною та Річчю Посполитою, і у наступному році пинська шляхта дасть присягу на вірність Б.Хмельницькому, а гетьман підтвердить її права спеціальним універсалом від 8.07(28.06).1657 р. [18]. Сапіга намагався цьому запобігти і водночас залучити на допомогу Яну Казимиру українські війська. Пізніше Сапіга не раз буде вступати у дипломатичне листування з Б.Хмельницьким та І.Виговським, про що свідчать як друковані, так і нововиявлені в архівах документи, що готуються нами до друку. Тут дуже важливою є згадка про листи Сапіги до Хмельницького та Виговського, котрі ще не вдалося виявити, а також лист до сподвижника Б.Хмельницького та М.Кричевського, овруцького полковника, українського православного шляхтича Івана Бруяки.
Ще важливішим є лист київського підкоморія, овруцького старости Юрія Немирича, котрий порвав з Річчю Посполитою і став під українські прапори на початку 1657 р. Він брав активну участь у налагодженні українсько-шведсько-трансильванських відносин і організації спільного походу проти Речі Посполитої. У даному випадку він звертався до князя Яна Замойського, коронного підчашого, у відповідь на прохання останнього щодо безпеки своїх маєтностей. Немирич поставив питання ребром: гарантію безпеки маєтностей можна отримати лише у разі переходу князя на бік Карла X Ґустава, а до того ж і привернення на бік цього монарха шляхти Замойщини. Цей документ особливо цінний вже тому, що проливає світло на замовчуваний в радянській історіографії похід в межі етнічної Польщі українського корпусу Антона Ждановича, коли козаки, діючи разом із союзними шведськими й угорськими військами, взяли Варшаву, Краків та ряд інших польських міст.
На завершення вступної частини даної статті відзначимо, що всі документи подано нами в оригінальному вигляді, польською мовою. Переклад не здійснювався українською лише через брак місця. Передача тексту здійснена в цілому на підставі інструкції польських археографів з деякими особливостями, обумовленими нами в одній з попередніх статей [19]. Додамо тільки, що нами збережено загальновживані на той час скорочення типу w.m. - wasza milosc - "ваша милість". У разі, коли документ був підписаний власноручно автором, то ця частина тексту підкреслена нами. Хмельницький датував їх за новим стилем, а не за старим.
1. Документи Богдана Хмельницького. 1648—1657 рр. — К., 1961. (Далі — ДБХ).
2. Листи Івана Сірка. — К., 1995. Упорядники Ю.Мицик та М.Кравець.
3. Універсали Богдана Хмельницького. — К., 1998.
4. ДБХ №44.
5. Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в 3 т. — М., 1954. — Т. 2. — С. 107.
6. ДБХ, №№ 49, 50.
7. ДБХ, №№ 77, 78, 80. Упорядники помилково датували ці листи, вирішивши чомусь, що в оригіналі Хмельницький датував їх за новим стилем, а не за старим.
8. Sysyn F. Between Poland and Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil. — Cambridge, 1985.
9. ДБХ, № 78, 82.
10. Грушевський М. Історія України-Руси. — К., 1996. — Т. 9. — Ч. 1. — С. 376—377.
11 ДБХ, № 174.
12. Див.: Грушевський М. Історія України-Руси. — К.,1997. — Т. 9. — Ч. 2. — С. 1147—1148; Санин Г.А. Отношения Украины с Крымским ханством в середине XVII века. — М., 1987. — С. 108—113.
13. ДБХ, № 262.
14. ДБХ, № 304.
15. ДБХ №№ 323, 314, 315.
16. ДБХ № 343.
17. ДБХ, № 359.
18. ДБХ, № 462; "Пинське питання" висвітлюють також деякі документи, підготовлені до друку ще В.Гарасимчуком, але видані лише нещодавно: Гарасимчук В. Матеріали до історії козаччини XVII віку. — Львів, 1994.
19. Див.:Мицик Ю. А. Із листування українських письменників-полемістів 1621—1624 pp.// ЗНТШ. — Львів, 1993. — Т. 225. — С. 315—316.
№1
1649. після 19 (9) лютого. - Вільно (?). - Лист польного гетьмана литовського
князя Януша Радзивілла до гетьмана України Б. Хмельницького
Prawda to, iż osobliwej przed tym Wojsko Zaporoskie doznawało antecessorów mych propensiej i życzliwości. Ja sam zawsze zatrzymania wolności kozackich życzyłem, ani żadnego nie brałem przed się rankom. Wojsko w powinności swej szwankach zostawając; Poddanym naszym, prostemu chłopstwu, którzy z kozakami mic spólnegonie mają, do rebeli i podniesienie panom swym ręki powodem nie był, ałe potem od hultajstwa swywoli, która najazdami domów szlachecskich mordami, łupiestwy i wszelakim okrucieństwem w tych krajach górę była mięła, przy tym proźbami i krwawymi prawie szlachty obywatelów Wielkiego Księstwa Litewskiego łzami przywiedziony, słuszniej zemsty, które powinności urzędu onego i sama słuszność podawała, więc przed się musiałem srzodki, ludzie jednak, jak w./m/. piszesz, niewinnych i chrześćian relige greckiej karanie się to nie tknęło, tylko hersztowie, których pp. i sama czerń wydawała, na przykład innym wystawieni, bo jeśli w.m. sam widząc, iż żadnego zgoła do X.L. nie masz przestępu swawolników tych, którzy w granicę państwa tego wtargnęli, na gardło karać rozkazałem, pogotów nam, urzędnikom wojennym, którym jeo k.m. i Rzpta pieczą bespieczeństwa swego powierzyła, należało, abyśmy buntów i swejwoli in visceribus Ks/ies/twa Lit/ ewskiego/ zageszcziony /?/, szerzyć się nie dali, j ako to w Bobrajsku pp. Zienkiewiców bracią szlachcie znaczną z kilkudziesiąt inszej szlachty, szlachcianek i dziatek niewinnych szlacheckich niespodziewane napadszy, tyrańsko i okrutnie zamordowali, dwory popalili i różne zbrodnie popełnili; co wszystko rozwiązało mi ręce, abym szlachtę, bracią swą, takiej insoletiej i okrucieństwa odjął, czego sama miłość ku ojczyźnie politowaniu utrapionej braci i powinność nasza hetmańska na nas wyciągała, a ja, jakom zawsze roskazanie ś. pamięci k. j. m., p. m. m., i intency całej Rzptej stosować się gotów, tak sięjednak informując, abym nigdy i nad ojczyzną miłą żadnemu nieprzyjacielu i tym kożusznym czapkom przewodzić nie dał, tym kończę, iż jak pomyślnego comissiej skończenia i zapał tego wnetrzne/go/ ugaszenia spokojnie ze wszystkim wojskiem oczekiwać będęjak, abyś w. /m/., Wojsko Zaporoskie w pocciwośći zatrzymując, żadnej chłopstwu naszemu domowych buntów nie dawał potuchy, całe życzę. Z tym się chęci i dobrej przyjaźni w. /m/. p. oddaję.
Da/t/ m. p."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Архів Сангушків". — № 67. — С 291—292. — Копія др. пол. XVII ст. Тексту листа передує заголовок, зроблений копіїстом: "Copia listu kscia jeo m. do Chmielnickiego").
№2
1649. березня 27. - Варшава. - Лист Яна Казимира, короля Речі Посполитої, до гетьмана України Б.Хмельницького
Urodzony, wiernie nam miły. Uczyniona nam jest relatia commisiej naszej, lubo jeszcze nie skończonej od wielmożnego wojewody bracławskiego, który praesentował majestatowi naszemu puncta z wbr/nośćia/ twoją i wszystkim wojskim naszym Zaporowskim postanowionego pokoju i zalecił nam życzliwy poddański wier/nośći/ twojej affect. A przy tym puncta suppliki wier/nośći/ twojej i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego nam sąpodane i doniesione. Przetoż za rzecz /.. ./* rozumieliśmy bez omieszkania, jakośmy te punkta oboje przyjęli postanowienia i suppliki wolą i łaską naszą wier/ność/ t/wj/ i wszystkiemu Wojsku Zaporowskiemu decłarować, jakoż tym pisaniem naszym przy oświadczeniu łaski naszej królewskiej tak decłarujemy.
Zachodziły majestat nasz z Węgier i z Wołoch rozmaite przestrogi, jakoby już po zejściu z tego świata Rakocego, który na syne swego pomysłał starać się u Rzeczypospolitej o tę koronę, którą włożył Pan Bóg na głowę nasze za wolnemi głosami wszyszkiej Rzptej z czego się i wier/ność/1/ woja/ z Wojskiem naszym Zaporowskim cieszył, jakoż wier/ność/ t/woja/ przez pisanie swoje zpod Zamościa wszystkim stanom Rzptej jaśnie i życzliwie wyraził, teraźniejszy książę siedmigrodzki Rakocy młody miał znowu co moliri już przeciwko Bogu przez którego królowie królami zostają i królują i przeciwko wolnej ełekcyej i przeciwkojak dawnym domu naszego królewskiego w tej Rzptej szczęśliwego panowania zadatkom i mieszać szczęśliwa koronatia nasza i szukać sobie u wier/nośći/ waszych, już wiernych poddanych naszych, posiłków. Z żąłem tedy wielkim i podziwieniem naszym to być musiało. Lecz za powrotem wielmożnego wojewody teraźniejszego kijowskiego, gdy nam te punkta tak pokoju postanowionego, jako suppliki wier/nośći/ twojej są donisione ukontentowani jesteśmy, gdy w obuch punktach deklaracya majestatowi naszemu jest ta uczyniona od wier/nośći/ t/wojej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, że do postoronnych panów nie uciekając się i regiment posłany od nas, chorągiew i buławę przyjąć wiernie i w wiernym poddaństwie swoim zostawać nam i Rzptej wier/ność/ wasze declarowaliśćie. Jakośmy niegdy nie wątpili w cnocie i w wierze poddańskiej wiern/ość/ t/woja/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, tak do końca pewniśmy tego, że zdawna od zagranicznych zdrada i nieprzyjaźń miejsca mieć nie będzie w wiernych poddańskich sercach i affektach wiern/ośćiej/ waszych, nie czynieli tego nigdy cnotliwi i sławni przodkowie i dobrzy mołojcy Wojska naszego Zaporowskiego i owszem jest wielce przykładów, że gdy nieprzyjaciel Rzptej do nich uda, wali się zaraz, to panom swoim obiawili, a sami zawsze w stateczniej i nienaruszonej wierze zostawili i za to nabywali praw, przywilejów, wolności. Toż i my wier/nośći/ waszym wszelakie dobrodziejstwo nasze królewskie obiecując, ofiarujemy i o całych waszych poddańskich affectach bespiecznie trzymamy.
Co się tyczy drugiego punktu, że nie mogło przyść na ten czas do sporządzenia regestów i odłożyliście wier/nośći/ wasze do świątek blisko przeszłych i pokój utwierdzili, i to miłe przyjmujemy i zaraz wielmożnego wojewodę, przed tym bracławskiego, teraźniejszego - kijowskiego, jako commissarza naszego, ordinowaliśmy, aby przy rzece Horiń zostawszy, przestrzegał tego, aby wojska naszego, lubo też z wielkim jest śćiśnieniem stanowisk, dałej chorągwie i pułki nie przechodzili, tak dałej Podola i na insze miejsca posłaliśmy i do wielmożnych hetmanów naszych W. Księstwa Litewskiego, aby wiedług punktów postanowionych zachowali się. Wierność też two/ja/ łudzi uważnych ordinowali /?/ na to, aby przy Słuczy zatrzymawszy statecznie tych, którzy odzywają się do Wojska naszego Zaporowskiego, dałej nie pomykali się. A z tych, którzy pod czas traktatów wielmożnego wojewody kijowskiego i commisarzów naszych z wier/nośćia/ twoją w Perejasławiu, tu domy szlacheckie najeżdżali między Słuczą a Horyniem, surowie karali żądamy.
W tym że punkcie, iż wier/ność/ t/woja/ wziąłeś to sam na siebie zporządzić Wojsko nasze Zaporowskie, trzymając się dawnych zwyczajów, żeby z samego województwa Kijowskiego, z dóbr Rzptej przyległych Dnieprowi i szlakom, to Wojsko sporządzone było, a nie z odłegłego pospólstwa, z tegośmy kontenti.
Zatrzymanie panów dziedzicznych i dzierżawców, że do świątek: nie mogą przychodzić do swych majętności, acz iż z wielkim ubliżeniem jednak, żebyś wier/ność/ t/woja/ nie mai pomieszania żadnego od sporządzenia wojska i to już tak niech zostawa do tego tam czasu.
Więźnie kodackie na/d/przysięgę wzietę sama requiruje przysięga, żeby byli uwolneni i trzeba ich było przy commissarzech naszych wolno puścić i odesłać, so iż się nie stało, nic nie wątpiemy, że za wzięciem tego pisania naszego, onych nam przy posłech swoich niemieszkanie oseszłecie i tym samym wiarę wasze i posłuszeństwo przeciwko nam oświadczycie.
Co się zaś dotyczę punktów suppliki wier/nośći/ two/jej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, starać się chcemy, aby się we wszystkim wygodziło dobrotliwej łaskawości naszej przeciwko poddanym naszym, jakoś co się dotyczę pierwszego i my mieć chciemy cało i z rzetelne uspokojenie poddanych naszych religiej graeckiej. W drugim puntcie łaska nasza instantiej a Wojska naszego Zaporowskiego przyjęła, gdyśmy na województwie Kijowskim z tegoż narodu i religiej, jako przed tym świętej pamięci król jego mść, pan brat nasz, na kasztellaniej także kijowskiej wielmożnego wojewodę przeszłego bracławskiego posądzili, o metropolitę kijowskiego, aby miał miejsce w senacie i w tym włożeniu powagę nasze do senatu, bez którego consensu na sejmie nie możemy przyczyniać miejsc senatorskich. Jednym słowem cokolwiek nie tylko do zatrzymania dawnych praw, swobód i przywilejów waszych, ałe i do pomnożenia ozdób cnego narodu niskiego nałeżec będzie, chętnie się do tego przyczyniemy.
A na ostatek, co się dotyczę Czaplickiego, iż do nas poniekąd doniesiono jego zło obeśćie, za którym teraźniejsza, czego się Boże pożal, powstała zawierucha, jakośmy go od Wojska naszego odtrychneli i z regestrów rycerstwa naszego wymazali, tak i dałej instigatorowi naszemu rozkażemy na przyszły sejm onego pozwać, aby tamże według zasług sistus surowie był karany. O to tylko pilnie żądamy i upominamy, żeby wier/ność/ w/asza/, nie dając już miejsca żadnym z zagranicznych niesłusznym i zdradliwym legaciom, całe i statecznie do tego serca i maśli swoje skłonili, żeby i Wojsko nasze Zaporowskie w swej kłubie /?/, wolnościach, prawach i swobodach stanęło i Rzpta wespółz majestatem naszym uspokojone zostali, krew chrześćiańska, aby się nie lała, czegośmy jako pomazaniec Boży, pilnie życzemy i postrzegamy.
Na ostatek pewneśmy tego, że już te punkta, które w sposób suppliki nam są przed commissarzów naszych odniesione, wszystkie radości /?/ wier/nośći/ waszych zawierając w sobie i że już nowych trudności żadnych nie będzie. A jeślibyście wiern/ość/ w/asza/ co słusznego affektowaś chcieli, żebyście teraźniejszemu posłowi naszemu urodzonemu Smiarowskiemu i nam niemieszkanie znać dawali, przez posły swoje, albo też przez tegoż posłańca naszego o sposobach zaś oddzielenia pospólstwa nienałeżnego, a postanowienia w liczbie słusznej Wojska naszego Zaporowskiego znosiła się z wielmożnym wojewodą kijowskim, nie czekają; terminu commisiej, na który j uż życzemy mieć rzeczy wszystkie skończone i uspokojone. Uznawszy bowiem my wierny poddański i życliwy affekt wier/nośći/ t/wojej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, na tym jesteśmo, aby koniecznie za pomocą Boga i wier/ność/ t/woja/ w osobie swojej był ukontentowany i wszystko Wojsko nasze Zaporowskie. Co szerzej teraźniejszy poseł nasz, urodzony Smiarowski, z zlecenia naszego wier/nośći/ t/wojej/ przełoży. Sam tylko wier/nośći/ t/wojej/ żądamy pilno do końca nie ustawaj w
życzliwości swojej i wiernym affekcie przeciwko majestatowi naszemu. Co całe obiecujemy sobie i łaskę nasze królewską wier/nośći/ t/wojej/ ofiarując, dobrego zdrowia od Pana Boga życzemy.
Dan w Warszawie dnia XXVII miesiąca m/ar/ca roku Pańskiego MDCXLIX panowania krółewstw naszych polskiego i szwedzkiego l-o roku."
* Одне слово написано нерозбірливо.
(Держархів у Кракові.-Ф. "Зібрання Піночі". — № 363 — С. 275—276. — Копія др. пол.
XVII ст.)
№3
1649. жовтня 30 (20). — Між Звяглем і Несолоною. — Лист дипломата Речі Посполитої, київського воєводи А.Киселя до гетьмана України Б.Хмельнипького
Doszedł mi list w.mci 11 8bris, to jest w dzień sejmiku, pisany de data z Czehrina, a do mnie aż 20 tegoż octobra przyniesiono. W którym mi w. mc, mój mci pan i przyjaciel, pisać raczysz, iż dla spokojnego odprawienia sejmiku posyłasz w. mc. dwóch towarzystwa swego, a to stosując do listu j. k. mci, pana naszego młwego, i do mego pisania; barzo by to rzecz była miła j. k. mci i mnie ze wszystką bracią wygodą, gdybyś to w. mc. według czasu uczynił i na tom ja oczekiwał i dla tegom sług moich do w. mci, meo mciwego pana, wczesną wysłał. Ałe że nie mogłem żadnej doczekać się wiadomości, a wszędzie jeszcze pospólstwo, lubo według pakt postanowionych po Korosteszow nienałeżące do kozackiego tytułu, nie uspokojone zastałem, tedy przestrzegając tego, żeby umiślnie nie dali mu jakiej occasiej do zwady, gdyż swawola pokojowi na wieki nieżyczliwa, musiałem nie tylko z wielkim niewczasem wszystkich ich mciow i moim, ałe też i z wielkim żąłem et cum indiquitate regis sejmik odprawić — pod niebem nad Słuczą rzeką tym samym contentując się, że na Kyjowskiej ziemi, choc nie na miejscu zwykłym, o czym już oznajmiłem w. mci, jeśli tedy w. mci, m, mci pan, umiślnie to uczynił w posmiesie, Boch tobie sudia, jeśli też stało się i trefunkiem, już to ja, jako przyjaciel w. mci i wszystkiego Wojska, a jako piastujący pokój, zgodę i miłości pokrywam; i lubo tu ubogi w/ojewo/da kyjowski ze wszstką bracią koczowałem, wszytko te mając nadzieje dalszego skutku chęci i przyjaźni w. mci ku nam wszystkim aequo animo przyjmuję. Co się dotyczę drugiego punktu listu w. mci, żeby skromnie postępowali sobie ich mc. pp. obywatele, ex paraa scintilla, jakoś to w. m. w liście swoim napisać raczył, prudenter orcatur incenduem, nie może bydź większą skromność nad tę, że wsyscy, patrząc tylko na ojczyste dymy, oczekiwamy subsidio przy brzegu ojczystej ziemi naszej, powrotu wysłanej bracy z sejmiku do w. mci, jako i do sługi j. k. mci przyszłego hetmana j. k. mci Wojska Zaporowskiego i do brata naszego et concinem tegoż w/ojewo/dztwa, czas nas braciej swojej użalić się i poprzysieżonym od w. mci pactom czynić dosić, które się w tych trzech punktach zawierają.
Pierwszy, że mają bydź kozacy po Korostesiow. Drugi, że z dalszych włości wolno wyniść, chcącego bydź w regestrze, mają zostawać w poddaństwie z zamku j. k. mci, a w dobrach naszych dziedzicznych zwykłym naszym posłuszeństwie. My tedy gotowi zachować się według tego postanowienia i kto wprosi się do regestra, niech zdrowi będą kozakami, a my też niech w domach naszych będziemy, już i sami poddani nasi górną się do nas, tilko co którzy życzą sobie bydź kozakami, mieszają wszystko, tak ja tedy środek w. mci, m. mciwemu panu, ponieważ chciał mie mieć P/an/ Bóg w tym nieszczęsnym zamieszaniu mediatorem, podaję: racz w. m. wysłać uniwersały swoje, aby ci wszyscy, którzy chcą do Woj ska, każdego z nas podali w regestr z podpisem ręki sotnika albo otomana w każdej majętności, a my nic do tych nałeżeć nie będziemy, aż w. mc. swoją revisia skończysz. Który zmieści się w regestrze wojskowym, ten ze wszystką majętności moją niech idzie, który też nie zmieści się, a zechce zostać panem, niech zdrów zostaję, pan kożdy w swojej majętności nie tylko nie będzie przeszkoda tej revisiej, ałe i owszem pomocnym będzie, bo poddanych więcej mieć zechce, będzie się z nimi zaśćił i miłością swoją do siebie pociągnie, a kto się już właśnie uda na to, aby był kozakiem, ten do w. mci uda się i z mniejszą pracą to sporządzenie regestru przyjdzie w. mci, ałe żeby my, patrząc na nasze majętności, gdy już pokój stanął, nie byli wolni do nich przyjachać, cożby to za pokój i za zgoda była, byłby to żal większy, co wszystko tam w. mc, jako baczny i rozsądny, racz uważyć. Zima następuje, każdy na swoich popieliskach rozegrać się, więc i sama pewność pokoju tego nie może mieć lepszego zakładu, jako gdy już w domu swoim, kożdy się chce. Dla Boga, nie daj tedy w. m., m. m. pan, mołestować k. j. mci tym, co się postanowiło, to się niech iści /?/. Chcieli ich m. wszyscy słać do k. j. mci z tym, że do domów swoich nie mają wolnego przyjazdu, ałe ja zatrzymał na sobie i czekam łaskawego od w. mci, że kożdemu dom miły po tej dwułetniej kłotniej, kożdy będzie umiał skromnie się zachować i przychęcić poddanych do siebie, tylko w. m. racz wydać uniwersały swe, aby po miejscy opisane w pactach wszyscy wychodzili, kto chce bydź kozakiem, do miast i włości ukrainnych, a kto chce zostawać, aby p. swemu posłusznym uostawał, a żeby nie ważył sie żadnej chorągwie podnosić i kup zbierać pod karaniem wojskowym, obaczysz w. m., m. mci pan i przyjaciel, że i pacta postanowione będą w skutku i nastąpi dawna zgoda i miłość i w. m. tej pracy regestru sporządzisz. Nic tedy nie wątpiąc, że już otrzymany od w. mci, co sama słuszność każe. Co się zaś dotyczy dóbr naszych, które w opisie sa tym, gdzie kozacy bydź mają i na to sposób łatwy: racz w. mc, mój mcypan, dopuścić starostom i podstarośćim naszym ośieść na miescach swoich, będą czekać regestru sporządzenia, kogo w. mc. w regestr wpisze, ten będzie kozakiem; kto nie będzie wpisany, ten zostanie przy zamku i panu; tak od wieku bywało, czemuż i teraz nie ma bydź /?/ wzdyc /?/ dla Boga jeden sługa, który będzie podstarośćim, w krółewszczyźnie albo w dziedzictwie starostą nic nie przeszkodzi. A przecie proventa już się znaczna i będzie znać, że już mir i zgoda, iż się z niego cieszymy. Ałe kiedy ja, wojewoda kijowski, i już zgoda, a zamekj. k. mci pustuje po-staremu i nie masz tam mego podwojewodzego, a nie będę tam miał żadnej władzę i prowentu, coż by to za zgoda ? Ongi byli u mnie mieszczanie kijowscy, miasto raty przynieśli mi pięć czerwonych. Spasy Boh i toje jest, z czym w/ojewo/dzie na sejm jechać, tak mowi ruć nasza, prawdę mówiąc, jednego się Boga bać, jako ja tedy lubo z moją innoedia /?/, mówię tu, co mi każe prawda i sumienie na stronę w. mci i Wojska wszystkiego, tak i w. mc, mój mcy pan, toż co mi prawda każe, iż patrzą, za to się nie urazić w. mc do mnie, jeśli mir, tedy ma bydź mir, każdy przy swoim zostawać i gotowa będzie approbata pokoju. Więc i to jeszcze namienię w. mci za rzecz słuszna. Rozumiem sposób sporządzenia regestru, racz w. mci uczynić dla prętkiego ułatwienia głowy swej taky. Żeby zacząć od głowy, ponieważ przyczynienie wojska ma bydź, tedy pierwej go przyczyniamy w Ukrainie, a potym dobywać włości, bo inaczej, począwszy od włości, pomieszało by się i miał byś w. mc. trudność, ałe tak sie ta rzecz zacząć musi od horodow Ukrainy: gdzie było tysiąc kozaków, tam napiszą tyło dwoje albo troje, dopiero porozimieć w. mc. raczysz, wiełe dobierać z włości, a do tego i Wojsku wszystkiemu miłey i nam to będzie, gdy w. mc, mój mci pan, tam, gdzie sama natura kozaków mieć chciała, dasz jako najwięcej, aż włości odłegłejszej przybierać będziesz za jedną godzinę na jednej papieru karcie; gdyby mi przyszło wiedzieć, jabym ten sposób pomiarkowaniu w. mci., m. mciwemu panu, pokazał, a zatym, niżeli sejm nastąpi, wszystko by się to skończyło i posłowie w. mci przyjachaliby do j. k. mci, pana naszego młwego, i Rzeczyptej ze wszystkim i zaraz by też odnieśli swoje ukontentowanie, dla tego ja chciał z wcia pilnie się widzie i teraz życzę, abym o wszystkim dobrym i słusznym sporądzeniem tego wszystkiego rozmówiwszy się, powrócił na początek sejmu do j. k. mci, p. mego młwego, i tak usłużył do końca w zgodzie i pokojowi ś, przypominam i to w. mci, iż według pact potrzeba, żeby j. m. ks. ociec metropolita na sejm zjachał, gdzie ja, jako syn cerkwi Bożej, będę służył w tym, żeby całość nasza obwarowana była już skutecznie, to ja tedy wszstko, co nałeży do utwierzenia pokoju z powinności mojej w. mci, m. mciwemu p., decłarowawszy, powtarzam, iż tego potrzeba trojga: obywatelom dać do domów przyjazd i naszym starostom i podstarośćiem, Wojsko w regestr sporządzić i j. mci ojca metropolitę na sejm i posły wyprawić, to będzie wszystko dobrze. A czwarta jest rzecz można, ze mną się widzieć do Żytomierza, jabym zbieżał do w. mci łekko, w. mc do mnie i tam byśmy z sobą o wszystkim się rozmówili, tylkoby potrzeba to najdałej za pułtory niedziele uczynić, bo do sejmu tylko 4 niedziele, a maą dwie niedzieli drogi na sejm. A co w. mc pisać do mnie raczysz, jakoby mieli wojska zbliżać się kazać mimo pacta postanowione, to jest niesłusznie udanie j. k. mci, p. mój młwy, jako tego pewien jest, iż w. mc. według przysięgi swojej jednym sługąj. k. mci zostajesz, tak słowa swego pańskiego w. mc, dotrzymać gotów i jeśliby w czym trudność była, w tym się znosić będzie, jako z wiernym sługą i poddanym swym i o wojnie nie myśli, jako to swą pańską powagą i zdrowia odwagę uspokoił; tak chcę trzymać i wszystka Rzpta; w. mc, żadnym płochym wieśćiem, nie dawaj wiary, tylko sam bądź statecznym i wiernym, z tym tedy wszystkim posyłam do w. mci, m. mciwego pana i przyaciela, i proszę, żebym miał respons dniem i nocą i żebym mogło z w. mcią congredi, niżeli na sejm powracać mi przyjdzie, a za brndąmoją ich mciam pp. obywatelami proszę, którzy czekają na posłów swych powrót. A ja gwoli nim tu zostawam. Racz w. mc. pokazać chci swoje, żeby wszyscy bezpiecznie do domów swoich jachali i ja żebym do Kijowa i inszych zamków j. k. mci, nad któremi przełożonym jestem, żebym powrócił. Podstarośćich także i ich mc drudzy. To będzie pact pierwszy znak pokoju i dla tego ja tu u wrót Kijowskiej ziemie dotąd muszę zostawać, aż w. mc. do domów braciej puścisz, i ja onym pobłogosławię, żebym do j. k. mci, p. m. młwego, powrócił w. mci wiarę poddańską zalecając i nie uskarżają się, co wszystko statecznej mojej ku w. mci przyjaźni piszę. Zalecam się jako najpilnej wzajemnej chęcy i miłości w. mci., m. młgo pana. Miedzy Zwiahałem a Niesołoną 20 8bris."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Піночі". — № 363. — С. 471—473. — Копія др. пол. XVII ст.)
№4
1649. листопада 12. — Варшава. — Лист Яна Казимира, короля Речі Посполитої до гетьмана України Богдана Хмельницького
Zatym od P/ana/ Boga zdrowia dobrego.
W Warszawie d.12 9bra."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Архів Сангушків" .— № 67. — С.297. — Копія др. пол. XVII ст. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом: "Responds do Chielnickiego od krola j.m." Другий список цього листа зберігається у цьому ж рукописі на crop. 289).
№5
1651. до 3 жовтня. Бахчисарай(?). — Лист кримського хана Іслам-Ґерая III до гетьмана України Богдана Хмельницького
Zdrowia dobrego życzę i pisarzowi Wyhowskiemu, pułkownikom, atamanom i wszytkiemu Wojsku Zaporowskiemu na długie czasy i nieodmiennej przyjaźń naszej, która zawsze doświadczona będzie przeciwko Wojsku Zaporowskiemu. A posyłamjako najprędzej brata mego,nuradyn sołtana i Sefer Kazy Agę i inszych agów, bejów, murzów.Dzandźe baszę i wszytko wojsko,co się znałazło, napretce wam na pomoc posyłam, a sam tylko z połowica w Krymu zostaje się, które wojsko za pomocą Boża da was,co najprędzej dojdzie z końmy dobrzemi,a wziąwszy Boga na pomoc, bez żadnej postronnej pomocy i przyjaźni nieprzyjacielowi mężny odpór dawajcie, a proszę, abyś cię się tym piaństwem nie bawiłi, potężnie stawać i Boga o zwycięstwo prosić, a niemieszkanie, co sie będzie działo, przez pretkiego gońca o wszystkim, znać dawali.
Wam życzliwy i nieodmienny przyjaciel Isłam Gierej.han wielkiej ordy krymskiej, nohajskiej, adziajskiej, budziackiej, etc, etc Wielkiej i Małej Nahaje niezliczonej pań".
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Піночі". — № 363. — С. 668. Копія др. пол. XVII ст. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом :"Соріа listu od hana krymskiego do Chmielnickiego, oddanego die 3 octobr. w Bohusławiu, 4 miłe przed Korsuniem, gdy jachał z Białej Cerkwi do Korsunia. 1651").
№6
1652. лютий..— Бахчисарай(?). — Лист кримського хана Іслам-Ґерая III до гетьмана України Богдана Хмельницького
Walecznemu rycerstwu i mężowi Bohdanowi Chmielnickiemu, hetmanowi Wojska Zaporowskiego i rzadcy wszystkiej Rusi po nawiedzeniu zdrowia dobrego, którego jesteśmy wiadomi,o znaj mu jemy, i ż jakośćie przez te wszystkie czasy po zniesieniu wojska polskiego pod Korsuniem, w /sz/ czerej przyjaźni i braterstwie z nami nyli i teraz jesteśmy pewni tego, że żyjecie. A że pod Beresteczkiem musieliśmy byli dla niewytrymania nazad z wojskiem naszym ustąpić i nic z sobą nie stanowić, a prawie zb ni z czem powrócić. Teraz chcąc tego poprawić i sławy naszej umyśliliśmy jako najpredziej z potęga wojsk naszych przeciwko polakom ruszyć się na wiosnę przyszła, o czym i wam dajemy znać, abyście się z nami złączylija i my z wami przed tym, gdyście tego po nas żądali namniejszej prośby nie odmawiali wam, ałe i siłamy naszymi wspieraliśmy.Słuszna tedy, abyście у wy nam wzajemnie oddali, lubośćie się z polakami w pokoi pod Biała Cerkwa udali,którego wam pewne nie dotrzymająjako i po Zborowskiej. A tak chciejcie przestawać na radzie naszej, nie odłączając się od nas, jako i my od was. Jeślib sćie zas co przeciwnego nam od polaków wiedziel dawajcie znać o wszystkim, a teraz wojska i lud wasz miejcie pogotowiu, my się też ku wam pospieszać będziemy, a czego bedziem mogli dostać, namn j sza rzeczą z sobą się dzielić będziemy, tak jako i wy przed tym z namy. Jeżeli będzie zaś w tej posługi wymówić się chcieli,widzcież o tym,żeby to barzo niedobrze było, bo byśmy się na was z potęga nasza obrocmii i nieprzyjacielskim zwyczajem sobie z wami z niczego nie wymawiali, chociaż za zapłata wasza i ukontemtowanem i my także o zapłacie pomyśłemy, gdy się nam z tej kompaniej wymawiać nie będziecie.Zyczeni wam przy tam w długi wiek szczęśliwego zdrowia".
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Півночі". — №363. — С. 721. Копія др. пол. XVII ст. Другий список даного листа є у тому ж рукописі на стор. 829. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом: "Copia listu hana krymskiego do Chmielnickiego w miesiącu lutym 163 riku ich pisanego")
№7
1652. березня 26(16). — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до переяславського підстарости Речі Посполитої
Według możności mojej postrzegam tego, aby ni w czym intratom jaśnie wielmożnego j.m.p. chorążego koronnego, meo m.p., nie było przeszkody. A że za czestemi i gestemi uniwersałami j.m.p.hetmana Wojska j.k.m. Zaporoskiego zwykłego nie oddają posłuszeństwa,za przeszkoda niektdryc kozaków, wyrozumieć teraz w.ms, mój m.pan, raczytsz z uniwersału tego, który przez czeladnika Р. Tetere posłałem. I jeśliby połkownik nie chciał onych conigeresa captigabite /?/, któremu kazanojako najprzedzej Ghehryna bieżeć, a tym krwie niewinnej przeliwcom kazano ex nunc szyje poucinać i pomocników icłijeśliby tego nie uczynił, racz w.ms. mój m.pań,mnie uwiadomić.bo po dwa kroć do niego o to pisano,o co w.m mój m.pań, w liście swoim zmiankował, wszystko w tym uniwersale wyrażono Kwitów/??/ ani rachunków, widzi Bóg,nie masz.Posłałem za Dniepr wszędzie czeladzi i podpiska swego, żeby mi dostali jeżeli będą, pewnie w.m. m/e/mu m. panu, nie odmowie. Teraz, na com się mógł zbobyć, pare ogonów i dziesiątek strzał tureckich w.m., m/e/mu m.panu, posyłam i sobola, jakiego miałem, w dalszy czas w czym mogę się w.m., m/e/mu mc.panu, przysłużyć, chętnie rad. Tureckiego koniajeśli w.m.,m.mc.pań, każesz przędąc, przedam, bo mi się kupce znaj duj ąa jeżeli ni,racz mi w.m.,m.m. pań, oznajmić.Przy tym powolne moie usługi oddaje łasce w.m., meo m.pana.
W.m., meo m.p.całe życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski.
Dat z Czehryna 16 marły a/nn/o 1652".
(АГАД. — Ф."Архів Замойських". — №2897. — С. 221. — Оригінал завірений особистим підписом І.Виговського. Друга половина листа, від слова: "Teraz" до підпису "w.m., meo..." закреслені хрест-нахрест, ймовірно адресатом.)
№8
1652. червня 17. — Кам’янець-Подільський. — Лист гарнізону Речі Посполитої до гетьмана України Б.Хмельницького
Życzliwie w.n.pana z wojskiem Zaporoskim pozdrowiwszy, wiedzieć to na oko musiemy, że wszystkich monarchów i kawalerów dzieFa Wszechmocnosc sprawuje Boska,choć by się kto najdzielniejszym i mężniejszym kto rozumia bez tej nic nie znaczy i nie nie może, którego zaś fortunami swemi ozdabia szczęście nie sobie,ale woli Jego świętej to przypisywać powinien. Ze te od w.m.pana odbieraniy nowinę, ze za powodem chrzescianskim Wojska chrzescianskie do rozpusty przywiedzone.nie mamy czego winszować w.w. panu.gdyż stad nieprzyjacielowi krzyża i całego chrześcianstwa sława i pociecha uczyniona,wszakże od przeklętego tatarzyna wiele chrześcianstwo ucisku i gwałtów za przewodnictwem w.pana ucierpiana,pomiarkuj sie wiec w.w.pan sam jak potym Bogu za to odpowiesz.Wmawiasz w nas,ze my nic w Bogu.ale w torby nadzieje nasze pokładały dalekos bardzo od prawdy ostapir,mamy my światło religii nieskażonej, znamy moc i wielowladna potęgę twórcy jego,nigdysmy w wojskach naj ogromniej szych ani w niedostępnych fortecach zaufania Naszego mieć nie zwykli,ale w nieograniczonym Boskim milisieridziu ufriość nasza zawsze pokładaliśmy i pokładać zawsze będziemy i prosiemy go zawsze.aby On łaskawe i dobrotliwe miłosierdzie swoje nad nami pokazać raczył i aby nieprzyjaciel godzących na uszkodzenie nasze pohańbił i wstydem wiecznym nakarmił na ukaranie zuchwals i niewierności na wielkiej ku monarchom i Rzeczypospolite j.Zyczemy przy tym jednak w.w. panu tego,abys w.w.pań,który okupem krwie Chrystusowej szczycisz; się i jego wyznawasz — na wiarę chrzescianaka nie winie nie następowana od tego miasto,które jemu nic nie jest winne i żadnej do urazy przyczyny nie dało odstampil,pamiętając na to,ze jako jest Pań Bóg sprawiedliwy,tak i milosierdny,przy tym tez nasza wojenna resztka przy niewin nosci swojej odpór dawać będzie musiała, aby się od przemocy niesprawiedliwe uwolnić mogła,oddajemy zatym w.w. panu życzliwe chęci nasze.
Die 17 jun(i),z Kamieńca"
(Бібліотека Чарторийських в Кракові. — BP. — № 147. —- С. 223.— Копія кінця XVIII ст. Тексту листа передує заголовок, зроблений копіїстом: "Anno 1652 d. 17jun. Respons na list Chmielnickiego z Kamieńca.").
№9
1655. листопада 22(12). — Озерна. — Умови українсько-кримського порозуміння
"Puncta miedzi Mechmet Gerejem, chanem tatarskim, krimskim, a Bogdanem Chmielnickim, starszim Wojska Zaporoskiego.
1-mo.Aby od tego czasu Wojska Zaporoskiego żadnego innego nie znał za pana swegojeno Jana Kazimierza,króla na ten czas polskiego i jego successorow,którzy na thronie polskim następować będą.
2-do.Aby moskiewskiej factiej i ligi tej zarazem odstąpił i Moskwę przy sobie będące,wydał chanowi jeo mści.
3-tio.Aby dawnemi zwyczajami,prawami,wolnośćiami zdawna od krółów polskich nadanemi, contentował się.
4-to.Regestrowego wojska nie ma bydź więcej nad 6000 i to,aby było przepłeteni z piechota polska albo węgierskiej.
5-to. Z żadnemi postronnemi pany,aby nigdy żadnej ligi i żadnego związku nie czynił bez dozwolenia króla jeo m.polskiego i Rptej.
6-to.Aby z Wojskiem Zaporoskim zaraz przez ziemie jeo m.poszedł znosić tego,którego teraz sobie połaci za króla obrali."
(БПАН. — BP. — №1062. — Арк. 136. — Тогочасна копія).
№ 10
1656. січня 21(11). — Чигипин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до шведського короля Карла X Ґустава
"Serenissime rex suecoram, d/omi/ne, d/omi/ne mihi plurimu observandissime!
Exallatis literis serenissimae vrae repiae maiestatis mihi 3 January redditis gratiam magnificentissima favoregem serenissimae vrae reg. maies.ergame singularem liberti animo suma cum letitia cocepi, pro tan to fa vore ex elementia vrae regine maies. advitar indies obsequia mea ex studium maius exhibere,ut augmenta regni maiora vra regia maiestas habent, quod fidelissime vra regiae maiestati exepto, nunc certam sereniss vram regiami naiestatem facio de acuiterna fraternitate illustrissimi chan. crimensi inito cum illustrissimo d/omi/no duce Militum Zaporoviomm quae fraternitas ex utraqparte iuramento confirmata ex in aeternam stabilis firmag futura destinatam legationem per reverendum abbatem Danielem ad illustrissimu Vnum Ducem Zaporovien.fotumq.exercitum Zaporo viensem ,mulibenti a/nn/o audissime salvum veturum excipere parati sumus, per quern uberiora exiatissima de omni serenissima Vmae R. maies.significare constituimquam nunc me pristiro cum studio ex obsequis paratissimis ad oc nutum Vrae regiae maies.quam diligentissime comendo.
Datum Czehirini die 11 January a/nn/o 1656.
Serenissimae Vrae regni maiestati obsequaentissimum seruq.
Joannes Wyhowski, general notar. exen. Zapor."
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — № 402. — С. 95. — Автограф, завірений особистою печаткою І.Виговського. Адреса: "Serenissimo Carolo Gustavo, Dei gratis Suecorum, Gothorum, Vandalorum regi, magno principi Finlandiae duci Esthonia, Carelia, Brehmae, Verdae, Stetini, Pomeraniae, Cassubiae et Vandaliae, principi Rugiae, domino Ingriae et Vissmariae, nee non comiti palatino Rheni, Bavariae, Iulacia Cliviae et Montium Duci etc, d/omi/no mihi plurimu observandissimo").
№ 11
1656. лютого 11/1. — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до К.Гродзицького. командуючого львівським гарнізоном Речі Посполитої
Wielce ukontentowany j.mc pan hetman i wszyscy półkownicy zostali, wiedząc o tym, że w.m.pan przy słowie swoim stoisz, jakoś przyobiecał, gdy jeszcze wojska pod Lwowem stały i dalej afektuję jeo m.p.hetmana, żebyś m.pan przy tymże słowie obiecanym stał i tej fortecy, w ktorey w.pan zostajesz, nikomu nie poddawał. Co strony przyjaźni i braterstwa z chanem j.mcia, które j.ms pan hetman i wszystko Wojsko zawzięło i z obu stron przysięgaj est stwierdzone, to nie dla jakiej inszej przyczyny, zęby na jaką stronę zmierzali, ale zszedłszy się według pierwszego postanowienia, tak i tera postanowili i ktoby miał Wojsku Zaporowskiemu być nieprzyjacielem, ten i chanowi j.mci nieprzyjacielem będzie, i bez rady j.mc pana hetmana j.mść p.chan niegdzie sienie ruszy z wojskami swemi, ale tam pójdzie, gdzie sie Woisko Zaporoskie ruszy. Co tez w.m.pan wzmiankujesz o królu j.mc Kazimirzu, żebyśmy onego na stolice posadzili, a my żadnej pewności i postanowienia nie mamy i przez j.mc pana Lubowieckiego o wszystkim do króla j .mc, tak przez listy, jako i przez ustną relacyą daliśmy respons i znowu, jako najprzedzej od króla j.mci na każdą rzeez spodziewaliśmy się repliki, a do tych czas żadnej wiadomości nie mamy i pan Lubiński nie tak się był przyobiecał, który do tego czasu we Lwowie zostaję; trudno tedy wojska ruszać, nie postanowiwszy nic pewnego i statecznego, żeby na potomne czasy dobrze było, a Wojsko j.m.pana hetmana, nie da się uwieść, nie postanowowszy pewnego, co i statecznego; trzeba tego, żebyśmy wiedzieli na czym ich m.m. panowie koronni i insze stany przestawać zechcą, a na czym my przestaniemy. Zaczym w.m.pan, jako uważny i znaczny kawaler i wysikiego rozumu człowiek, zostając tam między roznemi stany, tak duchownemi, jako i świeckimi, racz to wszystkim referować, bo duchowni tak zechcą, a szlachta inaczej, a pospólstwo także inaczej, a postanowiwszy co pewnego, to w ten czas, raczcie o wszystkim j.mc panu hetmanowi i Wojsku, tak też i mnie, obwieście, tamże i ich mć panowie hetmani koronni zostają, łatwo się z niemi we wszystkim znosić; strony szwedow nie rozumiemy, żeby oni nad pakta postanowione, tu na tej stronie Wisły, mieli pustoszyć i daleko armatę promovere, chybaby to z poduszczenia samzch że tych panów, którzy tam się do szwedow przedali, czynie mieli. Listy dyrygowane od królaj.mci i od w.m.,m.m.p.,oddane nam przed pana Theodozego, mieszczanina Iwowskigo, z których o wielkiej przyjaźni wyrozumieliśmy.P.Baykazego musieliśmz trochę zabawić, dla rożnych przyczyn, który żeby wziął zupełną o wszystkim relacyą, gdyż i sam przypatrył się tu będąc, jak z rożnych stron, tak z Wieger z Wołoch i od chana j.mci mał nie co dzień posły przychodzą, rozumiem, że cokołwiek o nas ma in commissis, rzetelnie to w.m.opowie. Także i p.Hołub, który od ich mm.panow hetmanów koronnych był u nas w poselstwie, może, co widział i słyszał, opowiedzieć w.m., m.m.p.; a żeby teraz wojska ruszyć, jest bardo trudna dla rożnych przyczyn, możesz to i w.pan wysokim rozsądkiem swoim uwarzyć, że co zostało trochę bidnej i zlupionej szlachty i inszych stanów, tedy do ostatku złupione musieli by być i żywności by nie mieli, a jeżeliby co miało byc, to chzba wiosna pokaże, teraz musi zimą Wojsko odpoczywać, a Wojsko nasze zawsze gotowe, nie trzeba się jemu wiele gotować. Proszę o wszystkim w.m.pana racz wiadomość przesyłać. Przy tym powolne służby moje pilno załecam łasce i przyjaźni w.m.pana d(obrodzie)ja.
W.m.m.pana cale życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski.
Dan z Czehiryna die 1 februarii 1656 anno.
Doszła nas wiadomość, że już i panowie Sapiechowie i Litwa królowi j.mc.szwedzkiemu poddali się i uniwersał do Siewirskich narodów rozsyłają, rozumiem, że komu poddawać, przynajmniej dajcie nam znać."
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — Відділ рукописів. — № 151. — С 672. — Копія кінця XVIII ст. Адреса: "Mnie wielce mściwemu p.i. bratuj.mci p.Krzystofowi Grodzickiemu, generałowi artyłeryi i gubernatorowi lwowskiemu". Тексту документа передує заголовок, зроблений копіїстом: "1656, d. 1 febrarij. Exorig. arch. St-Aug. regis.")
№ 12
1654. травня 17. — Сокаль. — Лист сенатора Речі Посполитої до гетьмана України Б.Хмельниііького
Za powróceniem j.mci p.pisarza łuckiego do nas, functi legatione publica od jeo k.mci i Rzptej do w.m.m.p., jako w tym wielkie censemus i prawie religiose obserwujemy dobrodziejstwo Boskie, źe nam dulce nomen pacis, wprowadza do ojczyzny nascej, tak w.m.m.pan imitatori święte dzieło Boskie, które iungit et sociat jedne członki i serca z dawnośći naszych dicata sobie, podziękować intime imieniem naszym i Wojska wszystkiego persuasu w kołe naszym, że z tymi ich mm.pp. senatorzy, który prut na ten czas z nami uostj debite et non incogrui fecimus. Co oświadczając, puro candore w.m.,m.p.życzemy uprzejmie, aby to wszytko eo suximus suaniter z relacyej j.m.p. mogło adolescere prędzej. Dziękujemy nie mniej i za to, że w.m.p. tanto affectu posłaj.k.mci przyjąwszy, położył testimorum na nim, kogo praeferunt w osobie swój ej. Quid desperandum o dalszym terminie, et de lumine ipso solis mttu pańskiego j.k.mci, że wm.p.caląku niemu concepcioti /?/ życzliwość, gdy na radios jego miłe pogładałeś. Jako tedy inclinacią w.m.p. do nas habemus ratam, tak animum Rptej i Wojska testamentum /?/proclivem zupełnie do tego i niebo samo ad decernendam veritatem bierzemy sobia, et ad ulciscendam, za najpirwsze judicum, iż szczyią confidentią idsemy i vota nasze prosegulmur /?/ do jednostajnej z w.m.p.przyjażni naszej. Komu Wojsko Zaporoskie reunitum z nami przyjacielem będę, z kim adversa sentire zechce za directia.zechce za directia w.m.p., w ten i my sucure i unice cel uderzemy. O to tylko prosimy pilnie, zęby ztad żadna diffidentia i scrupulosae opinienes z niechętnych jakich conceptow nie znachodzili, zesmy tu na ten tydzień dla spocznienia wojska wciagneni. Securitatem jednak (?) wszelaka scisle manu tenendo, aby żadne, strzeż Boże, okazye do differentiej miedzy nami amplius nie wchodziły. O czym sie przez nasze pisanie z panem Orkuszka, pułkownikom w.m. pana, straż incursonum trzymającym znieśliśmy. Ale i tu consistentiej naszej parva bardzo mora, gdyż ku j .k.mci przychodzącym juz ku Wisie z posiłkami cesarza jeo mci postąpić musiemy. Co w.m.p. plena mente i militari virtute przy senatorskim słowie naszym, które observant non ad umbrat przerzeczenie zawsze swoje, exponowawszy, oświadczamy item, zasmy sa cale i constanter addieti inte(n)tiej w.m.p. zdawna et multoties porzadanej od nas. Uprzejmie zatym służby nasze zalecamy życzliwemu affectowi i lasce w.m.p.
W Sokalu d. 17 maja 1657.
W.m.naszego mlciwego p. uprzejmie życzliwy życzliwy przyjaciel".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — Відділ рукописів. — № 402.— С.197. — Копія).
№ 13
1657. липня 19(9). — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до волинського каштеляна Речі Посполитої С. К. Беневського
Dan w Czyhirinie d. 9 juli anno 1657.
W.m., m.m.pana, całe życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski".
(АГАД. — Ф. "Архів Радзивіллів". — Відд. II. — Кн. 20. — С. 21. — Оригінал(?).
№14
1660. травень (?). - Варшава. - Декларація посольства гетьмана України І.Виговського на сеймі Речі Посполитої
"My, niżej podpisani posłowie wielcy od jaśnie wielmożnego jeo mści pana Jana Wyhowsiego, wojewody kijowskiego, hetmana Wojska i narodu ruskiego, na sejm do jeo kro/ewskiej/ mści, pana naszego młłweo, i wszystkie Rzptej zesłani, dajemy te naszą assecuratią ad archivum regni, iź Wojska Zaporozkiego ma być liczba sześćdziesiąt tysięcy. Tedy się to uczyniło od instantion plebis, aby się czerń kozacka nie mieszała, ałe się temi przywiłejami, by namniej nie deroguje declaratii jaśnie wielmożnego jego mści pana hetmana Wojsk Zaporozkiech, przy comissy pod Hadiaczem danej i owszem taż declaratia jako jest opisana reservatur insuo robore.
Konszanty Wyhowski, pułkownik jeo k.m. /?/".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — 402. — С.357—360. — Оригінал (?). — Записи на звороті: "Declaratia poslow wielkich od j.m.pana w/ojewo/dy kijowskiego na sejm anni 1660 wysianych z strony Wojska 60 000 liczby Zaporozkiego ad archivum regni dana", "Albo raczej assecuratią", "N35. Inductum."/.
Додатки:
№1
1656, вересня 20. — Берестя-Литовське. — Лист віденського воєводи Павла Сапіги до обивателів Пинського повіту
"Wielmożny mściwi panowie, obywatełe powiatu Pińskigo, moi wielce mści panowie i bracia!
Nic ja tern nie wątpię, że w.m., m.m.panowie, daliście wiedzieć ich mśćion pp.comissarzom j.k.m. o tych zabiegach i najazdach ludzi kozackich, ponieważ a patrocinio cara moskiewskiego pendet to wojsko z hetmanem swoim, a zatym i kozacy powinni integritatem armistity postrzegać; owli nie zawadzi i to, źe w.m.,m.m.panowie, capacem functy tej znajdziecie, które poszłam, przypominając mu declaratie jego, źe nie ma i /?/ zabiegów pozwałać w granice wdztwa Brzeskiego. Piszę i do pułkownika Brujaki, żeby aby się pospieszył z responsem i żeby nic więcej z niego kozacy wiedzieć mogli, niżeli sam od nich przyniesie. Azali teź i commissia hilew /?/ przy łasce Bożej parturiet nam co dobrego, a w.m., m.m.panów, wielce proszę: majcie na szlakach swoich wiadomości od Styra i od Owrucza, ażebym ja miał wczesne przestrogi i jakie będzie mógł bydź remedium incidentia /?/ w.m.,m.m.panów, securitati in quantum bydź może, abym prospicire mógł. Łansce się zatym w.m.,m.m.panów, pilno oddaję.
Z Brześcia 20 sept. 1656.
W.mćiow moich mści panów życzliwy brat i powolny sługa Paweł Sapieha, Wojewoda /wił/ eński/, m.p.".
(БПАН. — BP. — № 6121 — С.11—12. — Оригінал, підписаний особисто П.Сапігою. Адреса: "Wielmożnym ich mśćiom panom obywatelom powiatu Pińskiego, moim mściwym panom i braci pilno". Запис на звороті іншою рукою того ж часу: "Anno 1656 20 sept. Pisze jeo m.p.hetman, aby posłów z listy... "/*
* Незначний фрагмент тексту не прочитується.
№2
1657, квітня 16. — Табір під Завихвостом. — Лист Юрія Немирича, підкоморія київського до князя Яна Замойського, коронного підчашого Речі Посполитої
"Jako przed tym kroi j.mc swedzki, pan moj miłościwy, wdzięcznie to przyjmował, cos w.m., m.m.pan, ludzkości swej oswiadczalj. Mci panu Witemberkowi, hetmanowij.k.mci i inszym w Zamościu osadzonym officerom, tak oświadcza, to i teraz przez mnie w.m., m.m.panu, abyś nie czekając zbliżenia do majętności swoich wojsk swedzkich, węgierskich, kozackich, wołoskich, multanskich, chciał jako najprędzej akordowac, zabiegając zgubie swej i majętności swoich ostatniemu, które następuje, złemu. Doznałeś w.m., m.m.pan, tego, ze ochronione były majeznosci w.m., m.m.pana, od wojsk j.k.mosci, który jako umie w dobrym porządku i dyscyplinie wojsko swoje zachować, tak ledwo sensibile było od tegoż wojska króla j .mci, damaum /?/ majętnościom około Zamojscia będącym. Lecz teraz, iz rożne narody w rożnych wojskachjuz następują, za zbliżeniem sie ich, co w.m.,m.m.pan, obiecowac sobie możesz, podaje do uwagi w.m., m.m.pan, zwłaszcza, iz i kroi j.mci Kazimierz jest extra regnum, jako mamy wiadomość i wojsko polskie nie śmie pola stawie i nie może zkad i spes subsidi nulla. Zaczym sam rozum to radzi, abyś w.m., m.m.pan, i zdrowia swego i fortun swych nie chciał odważyć tam, gdzie przegrana z Boskiej dyspozycyi pewna, ale zebys raczej i sam nie gardził ta laska j.k.mosci i ktokolwiek, lubo w Zamościu, lubo w okolicy zostaje stanu szlacheckiego, abyś w.m.,m.m.pan, powodem byc racyl do tego. Zęby ten prawie ostatek Polski, małżonki i panieński szan przy uczciwości, niewinne dziatki jako latorośli Rzeczypodpolitej przy zdrowiu, a wszystkie ojczyznę przy prawach i swobodach zachowali. A jako kroi j.mc.,pan moj miłościwy, tak i ksiazej.mc siedmiogrodzki, cokolwiek przyrzeka, pewnie w.m., m.m.panu i inszym ich mciom dotrzymają pańskiego słowa swego. Oddaje sie zatym lasce w.m., m.m.pana. W obozie pod Zawichwostem die 16 aprilis 1657.
Jerzy Niemierzyc, podkomorzy kijowski, starosta owrucki, general -major".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — №150. — С. 59—60. — Копія кінця XVIII ст. Тексту документів передує заголовок, зроблений копіїстом: "1654, d. 16 aprilis. Kopia listu j.mci pana Niemierzycza, podkomorzego kijowskiego, do j.mci pana Zamojskiego, podczaszego. koronnego")
2. Листи Івана Сірка. — К., 1995. Упорядники Ю.Мицик та М.Кравець.
3. Універсали Богдана Хмельницького. — К., 1998.
4. ДБХ №44.
5. Воссоединение Украины с Россией. Документы и материалы в 3 т. — М., 1954. — Т. 2. — С. 107.
6. ДБХ, №№ 49, 50.
7. ДБХ, №№ 77, 78, 80. Упорядники помилково датували ці листи, вирішивши чомусь, що в оригіналі Хмельницький датував їх за новим стилем, а не за старим.
8. Sysyn F. Between Poland and Ukraine. The Dilemma of Adam Kysil. — Cambridge, 1985.
9. ДБХ, № 78, 82.
10. Грушевський М. Історія України-Руси. — К., 1996. — Т. 9. — Ч. 1. — С. 376—377.
11 ДБХ, № 174.
12. Див.: Грушевський М. Історія України-Руси. — К.,1997. — Т. 9. — Ч. 2. — С. 1147—1148; Санин Г.А. Отношения Украины с Крымским ханством в середине XVII века. — М., 1987. — С. 108—113.
13. ДБХ, № 262.
14. ДБХ, № 304.
15. ДБХ №№ 323, 314, 315.
16. ДБХ № 343.
17. ДБХ, № 359.
18. ДБХ, № 462; "Пинське питання" висвітлюють також деякі документи, підготовлені до друку ще В.Гарасимчуком, але видані лише нещодавно: Гарасимчук В. Матеріали до історії козаччини XVII віку. — Львів, 1994.
19. Див.:Мицик Ю. А. Із листування українських письменників-полемістів 1621—1624 pp.// ЗНТШ. — Львів, 1993. — Т. 225. — С. 315—316.
№1
1649. після 19 (9) лютого. - Вільно (?). - Лист польного гетьмана литовського
князя Януша Радзивілла до гетьмана України Б. Хмельницького
"Ms panie hetmanie Wojska jego k.m. Zaporoskiego!
Prawda to, iż osobliwej przed tym Wojsko Zaporoskie doznawało antecessorów mych propensiej i życzliwości. Ja sam zawsze zatrzymania wolności kozackich życzyłem, ani żadnego nie brałem przed się rankom. Wojsko w powinności swej szwankach zostawając; Poddanym naszym, prostemu chłopstwu, którzy z kozakami mic spólnegonie mają, do rebeli i podniesienie panom swym ręki powodem nie był, ałe potem od hultajstwa swywoli, która najazdami domów szlachecskich mordami, łupiestwy i wszelakim okrucieństwem w tych krajach górę była mięła, przy tym proźbami i krwawymi prawie szlachty obywatelów Wielkiego Księstwa Litewskiego łzami przywiedziony, słuszniej zemsty, które powinności urzędu onego i sama słuszność podawała, więc przed się musiałem srzodki, ludzie jednak, jak w./m/. piszesz, niewinnych i chrześćian relige greckiej karanie się to nie tknęło, tylko hersztowie, których pp. i sama czerń wydawała, na przykład innym wystawieni, bo jeśli w.m. sam widząc, iż żadnego zgoła do X.L. nie masz przestępu swawolników tych, którzy w granicę państwa tego wtargnęli, na gardło karać rozkazałem, pogotów nam, urzędnikom wojennym, którym jeo k.m. i Rzpta pieczą bespieczeństwa swego powierzyła, należało, abyśmy buntów i swejwoli in visceribus Ks/ies/twa Lit/ ewskiego/ zageszcziony /?/, szerzyć się nie dali, j ako to w Bobrajsku pp. Zienkiewiców bracią szlachcie znaczną z kilkudziesiąt inszej szlachty, szlachcianek i dziatek niewinnych szlacheckich niespodziewane napadszy, tyrańsko i okrutnie zamordowali, dwory popalili i różne zbrodnie popełnili; co wszystko rozwiązało mi ręce, abym szlachtę, bracią swą, takiej insoletiej i okrucieństwa odjął, czego sama miłość ku ojczyźnie politowaniu utrapionej braci i powinność nasza hetmańska na nas wyciągała, a ja, jakom zawsze roskazanie ś. pamięci k. j. m., p. m. m., i intency całej Rzptej stosować się gotów, tak sięjednak informując, abym nigdy i nad ojczyzną miłą żadnemu nieprzyjacielu i tym kożusznym czapkom przewodzić nie dał, tym kończę, iż jak pomyślnego comissiej skończenia i zapał tego wnetrzne/go/ ugaszenia spokojnie ze wszystkim wojskiem oczekiwać będęjak, abyś w. /m/., Wojsko Zaporoskie w pocciwośći zatrzymując, żadnej chłopstwu naszemu domowych buntów nie dawał potuchy, całe życzę. Z tym się chęci i dobrej przyjaźni w. /m/. p. oddaję.
Da/t/ m. p."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Архів Сангушків". — № 67. — С 291—292. — Копія др. пол. XVII ст. Тексту листа передує заголовок, зроблений копіїстом: "Copia listu kscia jeo m. do Chmielnickiego").
№2
1649. березня 27. - Варшава. - Лист Яна Казимира, короля Речі Посполитої, до гетьмана України Б.Хмельницького
"Jan Kazimierz z łaski Bożej król polski, wielkie książę litewskie,
ruskie, pruskie, mazowieckie, żmudzkie, inflantskie, smoleńskie, czerniechowskie; szwedzki,
gotski, wandalski dziedziczny król.
Urodzony, wiernie nam miły. Uczyniona nam jest relatia commisiej naszej, lubo jeszcze nie skończonej od wielmożnego wojewody bracławskiego, który praesentował majestatowi naszemu puncta z wbr/nośćia/ twoją i wszystkim wojskim naszym Zaporowskim postanowionego pokoju i zalecił nam życzliwy poddański wier/nośći/ twojej affect. A przy tym puncta suppliki wier/nośći/ twojej i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego nam sąpodane i doniesione. Przetoż za rzecz /.. ./* rozumieliśmy bez omieszkania, jakośmy te punkta oboje przyjęli postanowienia i suppliki wolą i łaską naszą wier/ność/ t/wj/ i wszystkiemu Wojsku Zaporowskiemu decłarować, jakoż tym pisaniem naszym przy oświadczeniu łaski naszej królewskiej tak decłarujemy.
Zachodziły majestat nasz z Węgier i z Wołoch rozmaite przestrogi, jakoby już po zejściu z tego świata Rakocego, który na syne swego pomysłał starać się u Rzeczypospolitej o tę koronę, którą włożył Pan Bóg na głowę nasze za wolnemi głosami wszyszkiej Rzptej z czego się i wier/ność/1/ woja/ z Wojskiem naszym Zaporowskim cieszył, jakoż wier/ność/ t/woja/ przez pisanie swoje zpod Zamościa wszystkim stanom Rzptej jaśnie i życzliwie wyraził, teraźniejszy książę siedmigrodzki Rakocy młody miał znowu co moliri już przeciwko Bogu przez którego królowie królami zostają i królują i przeciwko wolnej ełekcyej i przeciwkojak dawnym domu naszego królewskiego w tej Rzptej szczęśliwego panowania zadatkom i mieszać szczęśliwa koronatia nasza i szukać sobie u wier/nośći/ waszych, już wiernych poddanych naszych, posiłków. Z żąłem tedy wielkim i podziwieniem naszym to być musiało. Lecz za powrotem wielmożnego wojewody teraźniejszego kijowskiego, gdy nam te punkta tak pokoju postanowionego, jako suppliki wier/nośći/ twojej są donisione ukontentowani jesteśmy, gdy w obuch punktach deklaracya majestatowi naszemu jest ta uczyniona od wier/nośći/ t/wojej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, że do postoronnych panów nie uciekając się i regiment posłany od nas, chorągiew i buławę przyjąć wiernie i w wiernym poddaństwie swoim zostawać nam i Rzptej wier/ność/ wasze declarowaliśćie. Jakośmy niegdy nie wątpili w cnocie i w wierze poddańskiej wiern/ość/ t/woja/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, tak do końca pewniśmy tego, że zdawna od zagranicznych zdrada i nieprzyjaźń miejsca mieć nie będzie w wiernych poddańskich sercach i affektach wiern/ośćiej/ waszych, nie czynieli tego nigdy cnotliwi i sławni przodkowie i dobrzy mołojcy Wojska naszego Zaporowskiego i owszem jest wielce przykładów, że gdy nieprzyjaciel Rzptej do nich uda, wali się zaraz, to panom swoim obiawili, a sami zawsze w stateczniej i nienaruszonej wierze zostawili i za to nabywali praw, przywilejów, wolności. Toż i my wier/nośći/ waszym wszelakie dobrodziejstwo nasze królewskie obiecując, ofiarujemy i o całych waszych poddańskich affectach bespiecznie trzymamy.
Co się tyczy drugiego punktu, że nie mogło przyść na ten czas do sporządzenia regestów i odłożyliście wier/nośći/ wasze do świątek blisko przeszłych i pokój utwierdzili, i to miłe przyjmujemy i zaraz wielmożnego wojewodę, przed tym bracławskiego, teraźniejszego - kijowskiego, jako commissarza naszego, ordinowaliśmy, aby przy rzece Horiń zostawszy, przestrzegał tego, aby wojska naszego, lubo też z wielkim jest śćiśnieniem stanowisk, dałej chorągwie i pułki nie przechodzili, tak dałej Podola i na insze miejsca posłaliśmy i do wielmożnych hetmanów naszych W. Księstwa Litewskiego, aby wiedług punktów postanowionych zachowali się. Wierność też two/ja/ łudzi uważnych ordinowali /?/ na to, aby przy Słuczy zatrzymawszy statecznie tych, którzy odzywają się do Wojska naszego Zaporowskiego, dałej nie pomykali się. A z tych, którzy pod czas traktatów wielmożnego wojewody kijowskiego i commisarzów naszych z wier/nośćia/ twoją w Perejasławiu, tu domy szlacheckie najeżdżali między Słuczą a Horyniem, surowie karali żądamy.
W tym że punkcie, iż wier/ność/ t/woja/ wziąłeś to sam na siebie zporządzić Wojsko nasze Zaporowskie, trzymając się dawnych zwyczajów, żeby z samego województwa Kijowskiego, z dóbr Rzptej przyległych Dnieprowi i szlakom, to Wojsko sporządzone było, a nie z odłegłego pospólstwa, z tegośmy kontenti.
Zatrzymanie panów dziedzicznych i dzierżawców, że do świątek: nie mogą przychodzić do swych majętności, acz iż z wielkim ubliżeniem jednak, żebyś wier/ność/ t/woja/ nie mai pomieszania żadnego od sporządzenia wojska i to już tak niech zostawa do tego tam czasu.
Więźnie kodackie na/d/przysięgę wzietę sama requiruje przysięga, żeby byli uwolneni i trzeba ich było przy commissarzech naszych wolno puścić i odesłać, so iż się nie stało, nic nie wątpiemy, że za wzięciem tego pisania naszego, onych nam przy posłech swoich niemieszkanie oseszłecie i tym samym wiarę wasze i posłuszeństwo przeciwko nam oświadczycie.
Co się zaś dotyczę punktów suppliki wier/nośći/ two/jej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, starać się chcemy, aby się we wszystkim wygodziło dobrotliwej łaskawości naszej przeciwko poddanym naszym, jakoś co się dotyczę pierwszego i my mieć chciemy cało i z rzetelne uspokojenie poddanych naszych religiej graeckiej. W drugim puntcie łaska nasza instantiej a Wojska naszego Zaporowskiego przyjęła, gdyśmy na województwie Kijowskim z tegoż narodu i religiej, jako przed tym świętej pamięci król jego mść, pan brat nasz, na kasztellaniej także kijowskiej wielmożnego wojewodę przeszłego bracławskiego posądzili, o metropolitę kijowskiego, aby miał miejsce w senacie i w tym włożeniu powagę nasze do senatu, bez którego consensu na sejmie nie możemy przyczyniać miejsc senatorskich. Jednym słowem cokolwiek nie tylko do zatrzymania dawnych praw, swobód i przywilejów waszych, ałe i do pomnożenia ozdób cnego narodu niskiego nałeżec będzie, chętnie się do tego przyczyniemy.
A na ostatek, co się dotyczę Czaplickiego, iż do nas poniekąd doniesiono jego zło obeśćie, za którym teraźniejsza, czego się Boże pożal, powstała zawierucha, jakośmy go od Wojska naszego odtrychneli i z regestrów rycerstwa naszego wymazali, tak i dałej instigatorowi naszemu rozkażemy na przyszły sejm onego pozwać, aby tamże według zasług sistus surowie był karany. O to tylko pilnie żądamy i upominamy, żeby wier/ność/ w/asza/, nie dając już miejsca żadnym z zagranicznych niesłusznym i zdradliwym legaciom, całe i statecznie do tego serca i maśli swoje skłonili, żeby i Wojsko nasze Zaporowskie w swej kłubie /?/, wolnościach, prawach i swobodach stanęło i Rzpta wespółz majestatem naszym uspokojone zostali, krew chrześćiańska, aby się nie lała, czegośmy jako pomazaniec Boży, pilnie życzemy i postrzegamy.
Na ostatek pewneśmy tego, że już te punkta, które w sposób suppliki nam są przed commissarzów naszych odniesione, wszystkie radości /?/ wier/nośći/ waszych zawierając w sobie i że już nowych trudności żadnych nie będzie. A jeślibyście wiern/ość/ w/asza/ co słusznego affektowaś chcieli, żebyście teraźniejszemu posłowi naszemu urodzonemu Smiarowskiemu i nam niemieszkanie znać dawali, przez posły swoje, albo też przez tegoż posłańca naszego o sposobach zaś oddzielenia pospólstwa nienałeżnego, a postanowienia w liczbie słusznej Wojska naszego Zaporowskiego znosiła się z wielmożnym wojewodą kijowskim, nie czekają; terminu commisiej, na który j uż życzemy mieć rzeczy wszystkie skończone i uspokojone. Uznawszy bowiem my wierny poddański i życliwy affekt wier/nośći/ t/wojej/ i wszystkiego Wojska naszego Zaporowskiego, na tym jesteśmo, aby koniecznie za pomocą Boga i wier/ność/ t/woja/ w osobie swojej był ukontentowany i wszystko Wojsko nasze Zaporowskie. Co szerzej teraźniejszy poseł nasz, urodzony Smiarowski, z zlecenia naszego wier/nośći/ t/wojej/ przełoży. Sam tylko wier/nośći/ t/wojej/ żądamy pilno do końca nie ustawaj w
życzliwości swojej i wiernym affekcie przeciwko majestatowi naszemu. Co całe obiecujemy sobie i łaskę nasze królewską wier/nośći/ t/wojej/ ofiarując, dobrego zdrowia od Pana Boga życzemy.
Dan w Warszawie dnia XXVII miesiąca m/ar/ca roku Pańskiego MDCXLIX panowania krółewstw naszych polskiego i szwedzkiego l-o roku."
* Одне слово написано нерозбірливо.
(Держархів у Кракові.-Ф. "Зібрання Піночі". — № 363 — С. 275—276. — Копія др. пол.
XVII ст.)
№3
1649. жовтня 30 (20). — Між Звяглем і Несолоною. — Лист дипломата Речі Посполитої, київського воєводи А.Киселя до гетьмана України Б.Хмельнипького
"Mości panie hetmanie Wojska Zaporowskiego, mój wielce mci panie i przyjacielu!
Doszedł mi list w.mci 11 8bris, to jest w dzień sejmiku, pisany de data z Czehrina, a do mnie aż 20 tegoż octobra przyniesiono. W którym mi w. mc, mój mci pan i przyjaciel, pisać raczysz, iż dla spokojnego odprawienia sejmiku posyłasz w. mc. dwóch towarzystwa swego, a to stosując do listu j. k. mci, pana naszego młwego, i do mego pisania; barzo by to rzecz była miła j. k. mci i mnie ze wszystką bracią wygodą, gdybyś to w. mc. według czasu uczynił i na tom ja oczekiwał i dla tegom sług moich do w. mci, meo mciwego pana, wczesną wysłał. Ałe że nie mogłem żadnej doczekać się wiadomości, a wszędzie jeszcze pospólstwo, lubo według pakt postanowionych po Korosteszow nienałeżące do kozackiego tytułu, nie uspokojone zastałem, tedy przestrzegając tego, żeby umiślnie nie dali mu jakiej occasiej do zwady, gdyż swawola pokojowi na wieki nieżyczliwa, musiałem nie tylko z wielkim niewczasem wszystkich ich mciow i moim, ałe też i z wielkim żąłem et cum indiquitate regis sejmik odprawić — pod niebem nad Słuczą rzeką tym samym contentując się, że na Kyjowskiej ziemi, choc nie na miejscu zwykłym, o czym już oznajmiłem w. mci, jeśli tedy w. mci, m, mci pan, umiślnie to uczynił w posmiesie, Boch tobie sudia, jeśli też stało się i trefunkiem, już to ja, jako przyjaciel w. mci i wszystkiego Wojska, a jako piastujący pokój, zgodę i miłości pokrywam; i lubo tu ubogi w/ojewo/da kyjowski ze wszstką bracią koczowałem, wszytko te mając nadzieje dalszego skutku chęci i przyjaźni w. mci ku nam wszystkim aequo animo przyjmuję. Co się dotyczę drugiego punktu listu w. mci, żeby skromnie postępowali sobie ich mc. pp. obywatele, ex paraa scintilla, jakoś to w. m. w liście swoim napisać raczył, prudenter orcatur incenduem, nie może bydź większą skromność nad tę, że wsyscy, patrząc tylko na ojczyste dymy, oczekiwamy subsidio przy brzegu ojczystej ziemi naszej, powrotu wysłanej bracy z sejmiku do w. mci, jako i do sługi j. k. mci przyszłego hetmana j. k. mci Wojska Zaporowskiego i do brata naszego et concinem tegoż w/ojewo/dztwa, czas nas braciej swojej użalić się i poprzysieżonym od w. mci pactom czynić dosić, które się w tych trzech punktach zawierają.
Pierwszy, że mają bydź kozacy po Korostesiow. Drugi, że z dalszych włości wolno wyniść, chcącego bydź w regestrze, mają zostawać w poddaństwie z zamku j. k. mci, a w dobrach naszych dziedzicznych zwykłym naszym posłuszeństwie. My tedy gotowi zachować się według tego postanowienia i kto wprosi się do regestra, niech zdrowi będą kozakami, a my też niech w domach naszych będziemy, już i sami poddani nasi górną się do nas, tilko co którzy życzą sobie bydź kozakami, mieszają wszystko, tak ja tedy środek w. mci, m. mciwemu panu, ponieważ chciał mie mieć P/an/ Bóg w tym nieszczęsnym zamieszaniu mediatorem, podaję: racz w. m. wysłać uniwersały swoje, aby ci wszyscy, którzy chcą do Woj ska, każdego z nas podali w regestr z podpisem ręki sotnika albo otomana w każdej majętności, a my nic do tych nałeżeć nie będziemy, aż w. mc. swoją revisia skończysz. Który zmieści się w regestrze wojskowym, ten ze wszystką majętności moją niech idzie, który też nie zmieści się, a zechce zostać panem, niech zdrów zostaję, pan kożdy w swojej majętności nie tylko nie będzie przeszkoda tej revisiej, ałe i owszem pomocnym będzie, bo poddanych więcej mieć zechce, będzie się z nimi zaśćił i miłością swoją do siebie pociągnie, a kto się już właśnie uda na to, aby był kozakiem, ten do w. mci uda się i z mniejszą pracą to sporządzenie regestru przyjdzie w. mci, ałe żeby my, patrząc na nasze majętności, gdy już pokój stanął, nie byli wolni do nich przyjachać, cożby to za pokój i za zgoda była, byłby to żal większy, co wszystko tam w. mc, jako baczny i rozsądny, racz uważyć. Zima następuje, każdy na swoich popieliskach rozegrać się, więc i sama pewność pokoju tego nie może mieć lepszego zakładu, jako gdy już w domu swoim, kożdy się chce. Dla Boga, nie daj tedy w. m., m. m. pan, mołestować k. j. mci tym, co się postanowiło, to się niech iści /?/. Chcieli ich m. wszyscy słać do k. j. mci z tym, że do domów swoich nie mają wolnego przyjazdu, ałe ja zatrzymał na sobie i czekam łaskawego od w. mci, że kożdemu dom miły po tej dwułetniej kłotniej, kożdy będzie umiał skromnie się zachować i przychęcić poddanych do siebie, tylko w. m. racz wydać uniwersały swe, aby po miejscy opisane w pactach wszyscy wychodzili, kto chce bydź kozakiem, do miast i włości ukrainnych, a kto chce zostawać, aby p. swemu posłusznym uostawał, a żeby nie ważył sie żadnej chorągwie podnosić i kup zbierać pod karaniem wojskowym, obaczysz w. m., m. mci pan i przyjaciel, że i pacta postanowione będą w skutku i nastąpi dawna zgoda i miłość i w. m. tej pracy regestru sporządzisz. Nic tedy nie wątpiąc, że już otrzymany od w. mci, co sama słuszność każe. Co się zaś dotyczy dóbr naszych, które w opisie sa tym, gdzie kozacy bydź mają i na to sposób łatwy: racz w. mc, mój mcypan, dopuścić starostom i podstarośćim naszym ośieść na miescach swoich, będą czekać regestru sporządzenia, kogo w. mc. w regestr wpisze, ten będzie kozakiem; kto nie będzie wpisany, ten zostanie przy zamku i panu; tak od wieku bywało, czemuż i teraz nie ma bydź /?/ wzdyc /?/ dla Boga jeden sługa, który będzie podstarośćim, w krółewszczyźnie albo w dziedzictwie starostą nic nie przeszkodzi. A przecie proventa już się znaczna i będzie znać, że już mir i zgoda, iż się z niego cieszymy. Ałe kiedy ja, wojewoda kijowski, i już zgoda, a zamekj. k. mci pustuje po-staremu i nie masz tam mego podwojewodzego, a nie będę tam miał żadnej władzę i prowentu, coż by to za zgoda ? Ongi byli u mnie mieszczanie kijowscy, miasto raty przynieśli mi pięć czerwonych. Spasy Boh i toje jest, z czym w/ojewo/dzie na sejm jechać, tak mowi ruć nasza, prawdę mówiąc, jednego się Boga bać, jako ja tedy lubo z moją innoedia /?/, mówię tu, co mi każe prawda i sumienie na stronę w. mci i Wojska wszystkiego, tak i w. mc, mój mcy pan, toż co mi prawda każe, iż patrzą, za to się nie urazić w. mc do mnie, jeśli mir, tedy ma bydź mir, każdy przy swoim zostawać i gotowa będzie approbata pokoju. Więc i to jeszcze namienię w. mci za rzecz słuszna. Rozumiem sposób sporządzenia regestru, racz w. mci uczynić dla prętkiego ułatwienia głowy swej taky. Żeby zacząć od głowy, ponieważ przyczynienie wojska ma bydź, tedy pierwej go przyczyniamy w Ukrainie, a potym dobywać włości, bo inaczej, począwszy od włości, pomieszało by się i miał byś w. mc. trudność, ałe tak sie ta rzecz zacząć musi od horodow Ukrainy: gdzie było tysiąc kozaków, tam napiszą tyło dwoje albo troje, dopiero porozimieć w. mc. raczysz, wiełe dobierać z włości, a do tego i Wojsku wszystkiemu miłey i nam to będzie, gdy w. mc, mój mci pan, tam, gdzie sama natura kozaków mieć chciała, dasz jako najwięcej, aż włości odłegłejszej przybierać będziesz za jedną godzinę na jednej papieru karcie; gdyby mi przyszło wiedzieć, jabym ten sposób pomiarkowaniu w. mci., m. mciwemu panu, pokazał, a zatym, niżeli sejm nastąpi, wszystko by się to skończyło i posłowie w. mci przyjachaliby do j. k. mci, pana naszego młwego, i Rzeczyptej ze wszystkim i zaraz by też odnieśli swoje ukontentowanie, dla tego ja chciał z wcia pilnie się widzie i teraz życzę, abym o wszystkim dobrym i słusznym sporądzeniem tego wszystkiego rozmówiwszy się, powrócił na początek sejmu do j. k. mci, p. mego młwego, i tak usłużył do końca w zgodzie i pokojowi ś, przypominam i to w. mci, iż według pact potrzeba, żeby j. m. ks. ociec metropolita na sejm zjachał, gdzie ja, jako syn cerkwi Bożej, będę służył w tym, żeby całość nasza obwarowana była już skutecznie, to ja tedy wszstko, co nałeży do utwierzenia pokoju z powinności mojej w. mci, m. mciwemu p., decłarowawszy, powtarzam, iż tego potrzeba trojga: obywatelom dać do domów przyjazd i naszym starostom i podstarośćiem, Wojsko w regestr sporządzić i j. mci ojca metropolitę na sejm i posły wyprawić, to będzie wszystko dobrze. A czwarta jest rzecz można, ze mną się widzieć do Żytomierza, jabym zbieżał do w. mci łekko, w. mc do mnie i tam byśmy z sobą o wszystkim się rozmówili, tylkoby potrzeba to najdałej za pułtory niedziele uczynić, bo do sejmu tylko 4 niedziele, a maą dwie niedzieli drogi na sejm. A co w. mc pisać do mnie raczysz, jakoby mieli wojska zbliżać się kazać mimo pacta postanowione, to jest niesłusznie udanie j. k. mci, p. mój młwy, jako tego pewien jest, iż w. mc. według przysięgi swojej jednym sługąj. k. mci zostajesz, tak słowa swego pańskiego w. mc, dotrzymać gotów i jeśliby w czym trudność była, w tym się znosić będzie, jako z wiernym sługą i poddanym swym i o wojnie nie myśli, jako to swą pańską powagą i zdrowia odwagę uspokoił; tak chcę trzymać i wszystka Rzpta; w. mc, żadnym płochym wieśćiem, nie dawaj wiary, tylko sam bądź statecznym i wiernym, z tym tedy wszystkim posyłam do w. mci, m. mciwego pana i przyaciela, i proszę, żebym miał respons dniem i nocą i żebym mogło z w. mcią congredi, niżeli na sejm powracać mi przyjdzie, a za brndąmoją ich mciam pp. obywatelami proszę, którzy czekają na posłów swych powrót. A ja gwoli nim tu zostawam. Racz w. mc. pokazać chci swoje, żeby wszyscy bezpiecznie do domów swoich jachali i ja żebym do Kijowa i inszych zamków j. k. mci, nad któremi przełożonym jestem, żebym powrócił. Podstarośćich także i ich mc drudzy. To będzie pact pierwszy znak pokoju i dla tego ja tu u wrót Kijowskiej ziemie dotąd muszę zostawać, aż w. mc. do domów braciej puścisz, i ja onym pobłogosławię, żebym do j. k. mci, p. m. młwego, powrócił w. mci wiarę poddańską zalecając i nie uskarżają się, co wszystko statecznej mojej ku w. mci przyjaźni piszę. Zalecam się jako najpilnej wzajemnej chęcy i miłości w. mci., m. młgo pana. Miedzy Zwiahałem a Niesołoną 20 8bris."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Піночі". — № 363. — С. 471—473. — Копія др. пол. XVII ст.)
№4
1649. листопада 12. — Варшава. — Лист Яна Казимира, короля Речі Посполитої до гетьмана України Богдана Хмельницького
"Jan Kazimierz.
Urod/zony/ wier/nie/ nam miły!
Oddane nam pisanie wtBwojej i Wojska naszego Zaporozkieg z oddaniem powinnym majestatowi naszemu poddaństwa i oświadczeniem chęci do nagrody chrzescianstwa tego cokolwiek sie przez te wojnę złego stalo.Co my wdzięcznie od w przyjmujemy i upewniamy.ze jakosmy raz w iż Wojskiem naszym Zaporoskim do łaski naszej przyjęli, tak w tejże lasce i protectiej naszej w t z tymże Wojskiem Zaporo zkira chować statecznie i za wiernych poddanych w.m. mieć będziemyzwłaszcza, gdy w.m. zarabiać na tojakoż począł będziesz,aby każdy bespiecznie w domu swym siedsiec mogl i prawdziwy pokój po tak wielkiej wojnie nastąpił. A że mamy wiadomość,iż jeszcze kozacy sa dotąd w niektórych miejscach X.L. w Lubeczu, w Starodubie, tedy zadamy po w.m., abyś im z tamtych miejsc i inszych jeśliby gdzie byli, ustąpić koniec a nie rozkazałaby we wszystki—Mp dość się stało declaracje naszej, która my według słowa naszego krół/ewskiego/ wszędzie zachować rozkazaliśmy tak,aby strony w.m, nic przeciwko temu nie działo się starać się będziesz skutecznie w.t. dla laski naszej,żyć żerny.
Zatym od P/ana/ Boga zdrowia dobrego.
W Warszawie d.12 9bra."
(Держархів у Кракові. — Ф. "Архів Сангушків" .— № 67. — С.297. — Копія др. пол. XVII ст. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом: "Responds do Chielnickiego od krola j.m." Другий список цього листа зберігається у цьому ж рукописі на crop. 289).
№5
1651. до 3 жовтня. Бахчисарай(?). — Лист кримського хана Іслам-Ґерая III до гетьмана України Богдана Хмельницького
"Pryjaciełu mój dobry, Zaporowski hetmanię!
Zdrowia dobrego życzę i pisarzowi Wyhowskiemu, pułkownikom, atamanom i wszytkiemu Wojsku Zaporowskiemu na długie czasy i nieodmiennej przyjaźń naszej, która zawsze doświadczona będzie przeciwko Wojsku Zaporowskiemu. A posyłamjako najprędzej brata mego,nuradyn sołtana i Sefer Kazy Agę i inszych agów, bejów, murzów.Dzandźe baszę i wszytko wojsko,co się znałazło, napretce wam na pomoc posyłam, a sam tylko z połowica w Krymu zostaje się, które wojsko za pomocą Boża da was,co najprędzej dojdzie z końmy dobrzemi,a wziąwszy Boga na pomoc, bez żadnej postronnej pomocy i przyjaźni nieprzyjacielowi mężny odpór dawajcie, a proszę, abyś cię się tym piaństwem nie bawiłi, potężnie stawać i Boga o zwycięstwo prosić, a niemieszkanie, co sie będzie działo, przez pretkiego gońca o wszystkim, znać dawali.
Wam życzliwy i nieodmienny przyjaciel Isłam Gierej.han wielkiej ordy krymskiej, nohajskiej, adziajskiej, budziackiej, etc, etc Wielkiej i Małej Nahaje niezliczonej pań".
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Піночі". — № 363. — С. 668. Копія др. пол. XVII ст. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом :"Соріа listu od hana krymskiego do Chmielnickiego, oddanego die 3 octobr. w Bohusławiu, 4 miłe przed Korsuniem, gdy jachał z Białej Cerkwi do Korsunia. 1651").
№6
1652. лютий..— Бахчисарай(?). — Лист кримського хана Іслам-Ґерая III до гетьмана України Богдана Хмельницького
"Wielkiej ziemie krymskiej, szerokich włośei budssiakskich, niezliczonych ord
nahajskich, kromelskich, cerkieskich car Isłam Gerej, etc, etc.
Walecznemu rycerstwu i mężowi Bohdanowi Chmielnickiemu, hetmanowi Wojska Zaporowskiego i rzadcy wszystkiej Rusi po nawiedzeniu zdrowia dobrego, którego jesteśmy wiadomi,o znaj mu jemy, i ż jakośćie przez te wszystkie czasy po zniesieniu wojska polskiego pod Korsuniem, w /sz/ czerej przyjaźni i braterstwie z nami nyli i teraz jesteśmy pewni tego, że żyjecie. A że pod Beresteczkiem musieliśmy byli dla niewytrymania nazad z wojskiem naszym ustąpić i nic z sobą nie stanowić, a prawie zb ni z czem powrócić. Teraz chcąc tego poprawić i sławy naszej umyśliliśmy jako najpredziej z potęga wojsk naszych przeciwko polakom ruszyć się na wiosnę przyszła, o czym i wam dajemy znać, abyście się z nami złączylija i my z wami przed tym, gdyście tego po nas żądali namniejszej prośby nie odmawiali wam, ałe i siłamy naszymi wspieraliśmy.Słuszna tedy, abyście у wy nam wzajemnie oddali, lubośćie się z polakami w pokoi pod Biała Cerkwa udali,którego wam pewne nie dotrzymająjako i po Zborowskiej. A tak chciejcie przestawać na radzie naszej, nie odłączając się od nas, jako i my od was. Jeślib sćie zas co przeciwnego nam od polaków wiedziel dawajcie znać o wszystkim, a teraz wojska i lud wasz miejcie pogotowiu, my się też ku wam pospieszać będziemy, a czego bedziem mogli dostać, namn j sza rzeczą z sobą się dzielić będziemy, tak jako i wy przed tym z namy. Jeżeli będzie zaś w tej posługi wymówić się chcieli,widzcież o tym,żeby to barzo niedobrze było, bo byśmy się na was z potęga nasza obrocmii i nieprzyjacielskim zwyczajem sobie z wami z niczego nie wymawiali, chociaż za zapłata wasza i ukontemtowanem i my także o zapłacie pomyśłemy, gdy się nam z tej kompaniej wymawiać nie będziecie.Zyczeni wam przy tam w długi wiek szczęśliwego zdrowia".
(Держархів у Кракові. — Ф. "Зібрання Півночі". — №363. — С. 721. Копія др. пол. XVII ст. Другий список даного листа є у тому ж рукописі на стор. 829. Тексту документа передує запис, зроблений копіїстом: "Copia listu hana krymskiego do Chmielnickiego w miesiącu lutym 163 riku ich pisanego")
№7
1652. березня 26(16). — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до переяславського підстарости Речі Посполитої
"Mnie wielce m.panie podstarośći perejasławski,
mnie wielce mwy panie i bracie!
Według możności mojej postrzegam tego, aby ni w czym intratom jaśnie wielmożnego j.m.p. chorążego koronnego, meo m.p., nie było przeszkody. A że za czestemi i gestemi uniwersałami j.m.p.hetmana Wojska j.k.m. Zaporoskiego zwykłego nie oddają posłuszeństwa,za przeszkoda niektdryc kozaków, wyrozumieć teraz w.ms, mój m.pan, raczytsz z uniwersału tego, który przez czeladnika Р. Tetere posłałem. I jeśliby połkownik nie chciał onych conigeresa captigabite /?/, któremu kazanojako najprzedzej Ghehryna bieżeć, a tym krwie niewinnej przeliwcom kazano ex nunc szyje poucinać i pomocników icłijeśliby tego nie uczynił, racz w.ms. mój m.pań,mnie uwiadomić.bo po dwa kroć do niego o to pisano,o co w.m mój m.pań, w liście swoim zmiankował, wszystko w tym uniwersale wyrażono Kwitów/??/ ani rachunków, widzi Bóg,nie masz.Posłałem za Dniepr wszędzie czeladzi i podpiska swego, żeby mi dostali jeżeli będą, pewnie w.m. m/e/mu m. panu, nie odmowie. Teraz, na com się mógł zbobyć, pare ogonów i dziesiątek strzał tureckich w.m., m/e/mu m.panu, posyłam i sobola, jakiego miałem, w dalszy czas w czym mogę się w.m., m/e/mu mc.panu, przysłużyć, chętnie rad. Tureckiego koniajeśli w.m.,m.mc.pań, każesz przędąc, przedam, bo mi się kupce znaj duj ąa jeżeli ni,racz mi w.m.,m.m. pań, oznajmić.Przy tym powolne moie usługi oddaje łasce w.m., meo m.pana.
W.m., meo m.p.całe życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski.
Dat z Czehryna 16 marły a/nn/o 1652".
(АГАД. — Ф."Архів Замойських". — №2897. — С. 221. — Оригінал завірений особистим підписом І.Виговського. Друга половина листа, від слова: "Teraz" до підпису "w.m., meo..." закреслені хрест-нахрест, ймовірно адресатом.)
№8
1652. червня 17. — Кам’янець-Подільський. — Лист гарнізону Речі Посполитої до гетьмана України Б.Хмельницького
"Mości panie hetmanię!
Życzliwie w.n.pana z wojskiem Zaporoskim pozdrowiwszy, wiedzieć to na oko musiemy, że wszystkich monarchów i kawalerów dzieFa Wszechmocnosc sprawuje Boska,choć by się kto najdzielniejszym i mężniejszym kto rozumia bez tej nic nie znaczy i nie nie może, którego zaś fortunami swemi ozdabia szczęście nie sobie,ale woli Jego świętej to przypisywać powinien. Ze te od w.m.pana odbieraniy nowinę, ze za powodem chrzescianskim Wojska chrzescianskie do rozpusty przywiedzone.nie mamy czego winszować w.w. panu.gdyż stad nieprzyjacielowi krzyża i całego chrześcianstwa sława i pociecha uczyniona,wszakże od przeklętego tatarzyna wiele chrześcianstwo ucisku i gwałtów za przewodnictwem w.pana ucierpiana,pomiarkuj sie wiec w.w.pan sam jak potym Bogu za to odpowiesz.Wmawiasz w nas,ze my nic w Bogu.ale w torby nadzieje nasze pokładały dalekos bardzo od prawdy ostapir,mamy my światło religii nieskażonej, znamy moc i wielowladna potęgę twórcy jego,nigdysmy w wojskach naj ogromniej szych ani w niedostępnych fortecach zaufania Naszego mieć nie zwykli,ale w nieograniczonym Boskim milisieridziu ufriość nasza zawsze pokładaliśmy i pokładać zawsze będziemy i prosiemy go zawsze.aby On łaskawe i dobrotliwe miłosierdzie swoje nad nami pokazać raczył i aby nieprzyjaciel godzących na uszkodzenie nasze pohańbił i wstydem wiecznym nakarmił na ukaranie zuchwals i niewierności na wielkiej ku monarchom i Rzeczypospolite j.Zyczemy przy tym jednak w.w. panu tego,abys w.w.pań,który okupem krwie Chrystusowej szczycisz; się i jego wyznawasz — na wiarę chrzescianaka nie winie nie następowana od tego miasto,które jemu nic nie jest winne i żadnej do urazy przyczyny nie dało odstampil,pamiętając na to,ze jako jest Pań Bóg sprawiedliwy,tak i milosierdny,przy tym tez nasza wojenna resztka przy niewin nosci swojej odpór dawać będzie musiała, aby się od przemocy niesprawiedliwe uwolnić mogła,oddajemy zatym w.w. panu życzliwe chęci nasze.
Die 17 jun(i),z Kamieńca"
(Бібліотека Чарторийських в Кракові. — BP. — № 147. —- С. 223.— Копія кінця XVIII ст. Тексту листа передує заголовок, зроблений копіїстом: "Anno 1652 d. 17jun. Respons na list Chmielnickiego z Kamieńca.").
№9
1655. листопада 22(12). — Озерна. — Умови українсько-кримського порозуміння
"Puncta miedzi Mechmet Gerejem, chanem tatarskim, krimskim, a Bogdanem Chmielnickim, starszim Wojska Zaporoskiego.
1-mo.Aby od tego czasu Wojska Zaporoskiego żadnego innego nie znał za pana swegojeno Jana Kazimierza,króla na ten czas polskiego i jego successorow,którzy na thronie polskim następować będą.
2-do.Aby moskiewskiej factiej i ligi tej zarazem odstąpił i Moskwę przy sobie będące,wydał chanowi jeo mści.
3-tio.Aby dawnemi zwyczajami,prawami,wolnośćiami zdawna od krółów polskich nadanemi, contentował się.
4-to.Regestrowego wojska nie ma bydź więcej nad 6000 i to,aby było przepłeteni z piechota polska albo węgierskiej.
5-to. Z żadnemi postronnemi pany,aby nigdy żadnej ligi i żadnego związku nie czynił bez dozwolenia króla jeo m.polskiego i Rptej.
6-to.Aby z Wojskiem Zaporoskim zaraz przez ziemie jeo m.poszedł znosić tego,którego teraz sobie połaci za króla obrali."
(БПАН. — BP. — №1062. — Арк. 136. — Тогочасна копія).
№ 10
1656. січня 21(11). — Чигипин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до шведського короля Карла X Ґустава
"Serenissime rex suecoram, d/omi/ne, d/omi/ne mihi plurimu observandissime!
Exallatis literis serenissimae vrae repiae maiestatis mihi 3 January redditis gratiam magnificentissima favoregem serenissimae vrae reg. maies.ergame singularem liberti animo suma cum letitia cocepi, pro tan to fa vore ex elementia vrae regine maies. advitar indies obsequia mea ex studium maius exhibere,ut augmenta regni maiora vra regia maiestas habent, quod fidelissime vra regiae maiestati exepto, nunc certam sereniss vram regiami naiestatem facio de acuiterna fraternitate illustrissimi chan. crimensi inito cum illustrissimo d/omi/no duce Militum Zaporoviomm quae fraternitas ex utraqparte iuramento confirmata ex in aeternam stabilis firmag futura destinatam legationem per reverendum abbatem Danielem ad illustrissimu Vnum Ducem Zaporovien.fotumq.exercitum Zaporo viensem ,mulibenti a/nn/o audissime salvum veturum excipere parati sumus, per quern uberiora exiatissima de omni serenissima Vmae R. maies.significare constituimquam nunc me pristiro cum studio ex obsequis paratissimis ad oc nutum Vrae regiae maies.quam diligentissime comendo.
Datum Czehirini die 11 January a/nn/o 1656.
Serenissimae Vrae regni maiestati obsequaentissimum seruq.
Joannes Wyhowski, general notar. exen. Zapor."
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — № 402. — С. 95. — Автограф, завірений особистою печаткою І.Виговського. Адреса: "Serenissimo Carolo Gustavo, Dei gratis Suecorum, Gothorum, Vandalorum regi, magno principi Finlandiae duci Esthonia, Carelia, Brehmae, Verdae, Stetini, Pomeraniae, Cassubiae et Vandaliae, principi Rugiae, domino Ingriae et Vissmariae, nee non comiti palatino Rheni, Bavariae, Iulacia Cliviae et Montium Duci etc, d/omi/no mihi plurimu observandissimo").
№ 11
1656. лютого 11/1. — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до К.Гродзицького. командуючого львівським гарнізоном Речі Посполитої
"Mnie wielce mości panie Grodzicki, mój mości panie i bracie!
Wielce ukontentowany j.mc pan hetman i wszyscy półkownicy zostali, wiedząc o tym, że w.m.pan przy słowie swoim stoisz, jakoś przyobiecał, gdy jeszcze wojska pod Lwowem stały i dalej afektuję jeo m.p.hetmana, żebyś m.pan przy tymże słowie obiecanym stał i tej fortecy, w ktorey w.pan zostajesz, nikomu nie poddawał. Co strony przyjaźni i braterstwa z chanem j.mcia, które j.ms pan hetman i wszystko Wojsko zawzięło i z obu stron przysięgaj est stwierdzone, to nie dla jakiej inszej przyczyny, zęby na jaką stronę zmierzali, ale zszedłszy się według pierwszego postanowienia, tak i tera postanowili i ktoby miał Wojsku Zaporowskiemu być nieprzyjacielem, ten i chanowi j.mci nieprzyjacielem będzie, i bez rady j.mc pana hetmana j.mść p.chan niegdzie sienie ruszy z wojskami swemi, ale tam pójdzie, gdzie sie Woisko Zaporoskie ruszy. Co tez w.m.pan wzmiankujesz o królu j.mc Kazimirzu, żebyśmy onego na stolice posadzili, a my żadnej pewności i postanowienia nie mamy i przez j.mc pana Lubowieckiego o wszystkim do króla j .mc, tak przez listy, jako i przez ustną relacyą daliśmy respons i znowu, jako najprzedzej od króla j.mci na każdą rzeez spodziewaliśmy się repliki, a do tych czas żadnej wiadomości nie mamy i pan Lubiński nie tak się był przyobiecał, który do tego czasu we Lwowie zostaję; trudno tedy wojska ruszać, nie postanowiwszy nic pewnego i statecznego, żeby na potomne czasy dobrze było, a Wojsko j.m.pana hetmana, nie da się uwieść, nie postanowowszy pewnego, co i statecznego; trzeba tego, żebyśmy wiedzieli na czym ich m.m. panowie koronni i insze stany przestawać zechcą, a na czym my przestaniemy. Zaczym w.m.pan, jako uważny i znaczny kawaler i wysikiego rozumu człowiek, zostając tam między roznemi stany, tak duchownemi, jako i świeckimi, racz to wszystkim referować, bo duchowni tak zechcą, a szlachta inaczej, a pospólstwo także inaczej, a postanowiwszy co pewnego, to w ten czas, raczcie o wszystkim j.mc panu hetmanowi i Wojsku, tak też i mnie, obwieście, tamże i ich mć panowie hetmani koronni zostają, łatwo się z niemi we wszystkim znosić; strony szwedow nie rozumiemy, żeby oni nad pakta postanowione, tu na tej stronie Wisły, mieli pustoszyć i daleko armatę promovere, chybaby to z poduszczenia samzch że tych panów, którzy tam się do szwedow przedali, czynie mieli. Listy dyrygowane od królaj.mci i od w.m.,m.m.p.,oddane nam przed pana Theodozego, mieszczanina Iwowskigo, z których o wielkiej przyjaźni wyrozumieliśmy.P.Baykazego musieliśmz trochę zabawić, dla rożnych przyczyn, który żeby wziął zupełną o wszystkim relacyą, gdyż i sam przypatrył się tu będąc, jak z rożnych stron, tak z Wieger z Wołoch i od chana j.mci mał nie co dzień posły przychodzą, rozumiem, że cokołwiek o nas ma in commissis, rzetelnie to w.m.opowie. Także i p.Hołub, który od ich mm.panow hetmanów koronnych był u nas w poselstwie, może, co widział i słyszał, opowiedzieć w.m., m.m.p.; a żeby teraz wojska ruszyć, jest bardo trudna dla rożnych przyczyn, możesz to i w.pan wysokim rozsądkiem swoim uwarzyć, że co zostało trochę bidnej i zlupionej szlachty i inszych stanów, tedy do ostatku złupione musieli by być i żywności by nie mieli, a jeżeliby co miało byc, to chzba wiosna pokaże, teraz musi zimą Wojsko odpoczywać, a Wojsko nasze zawsze gotowe, nie trzeba się jemu wiele gotować. Proszę o wszystkim w.m.pana racz wiadomość przesyłać. Przy tym powolne służby moje pilno załecam łasce i przyjaźni w.m.pana d(obrodzie)ja.
W.m.m.pana cale życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski.
Dan z Czehiryna die 1 februarii 1656 anno.
Doszła nas wiadomość, że już i panowie Sapiechowie i Litwa królowi j.mc.szwedzkiemu poddali się i uniwersał do Siewirskich narodów rozsyłają, rozumiem, że komu poddawać, przynajmniej dajcie nam znać."
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — Відділ рукописів. — № 151. — С 672. — Копія кінця XVIII ст. Адреса: "Mnie wielce mściwemu p.i. bratuj.mci p.Krzystofowi Grodzickiemu, generałowi artyłeryi i gubernatorowi lwowskiemu". Тексту документа передує заголовок, зроблений копіїстом: "1656, d. 1 febrarij. Exorig. arch. St-Aug. regis.")
№ 12
1654. травня 17. — Сокаль. — Лист сенатора Речі Посполитої до гетьмана України Б.Хмельниііького
"Jaśnie wielmożny mości p .hetmanie Wojsk Zaporoskich,
mnie wielce mci panie i przyjacielu!
Za powróceniem j.mci p.pisarza łuckiego do nas, functi legatione publica od jeo k.mci i Rzptej do w.m.m.p., jako w tym wielkie censemus i prawie religiose obserwujemy dobrodziejstwo Boskie, źe nam dulce nomen pacis, wprowadza do ojczyzny nascej, tak w.m.m.pan imitatori święte dzieło Boskie, które iungit et sociat jedne członki i serca z dawnośći naszych dicata sobie, podziękować intime imieniem naszym i Wojska wszystkiego persuasu w kołe naszym, że z tymi ich mm.pp. senatorzy, który prut na ten czas z nami uostj debite et non incogrui fecimus. Co oświadczając, puro candore w.m.,m.p.życzemy uprzejmie, aby to wszytko eo suximus suaniter z relacyej j.m.p. mogło adolescere prędzej. Dziękujemy nie mniej i za to, że w.m.p. tanto affectu posłaj.k.mci przyjąwszy, położył testimorum na nim, kogo praeferunt w osobie swój ej. Quid desperandum o dalszym terminie, et de lumine ipso solis mttu pańskiego j.k.mci, że wm.p.caląku niemu concepcioti /?/ życzliwość, gdy na radios jego miłe pogładałeś. Jako tedy inclinacią w.m.p. do nas habemus ratam, tak animum Rptej i Wojska testamentum /?/proclivem zupełnie do tego i niebo samo ad decernendam veritatem bierzemy sobia, et ad ulciscendam, za najpirwsze judicum, iż szczyią confidentią idsemy i vota nasze prosegulmur /?/ do jednostajnej z w.m.p.przyjażni naszej. Komu Wojsko Zaporoskie reunitum z nami przyjacielem będę, z kim adversa sentire zechce za directia.zechce za directia w.m.p., w ten i my sucure i unice cel uderzemy. O to tylko prosimy pilnie, zęby ztad żadna diffidentia i scrupulosae opinienes z niechętnych jakich conceptow nie znachodzili, zesmy tu na ten tydzień dla spocznienia wojska wciagneni. Securitatem jednak (?) wszelaka scisle manu tenendo, aby żadne, strzeż Boże, okazye do differentiej miedzy nami amplius nie wchodziły. O czym sie przez nasze pisanie z panem Orkuszka, pułkownikom w.m. pana, straż incursonum trzymającym znieśliśmy. Ale i tu consistentiej naszej parva bardzo mora, gdyż ku j .k.mci przychodzącym juz ku Wisie z posiłkami cesarza jeo mci postąpić musiemy. Co w.m.p. plena mente i militari virtute przy senatorskim słowie naszym, które observant non ad umbrat przerzeczenie zawsze swoje, exponowawszy, oświadczamy item, zasmy sa cale i constanter addieti inte(n)tiej w.m.p. zdawna et multoties porzadanej od nas. Uprzejmie zatym służby nasze zalecamy życzliwemu affectowi i lasce w.m.p.
W Sokalu d. 17 maja 1657.
W.m.naszego mlciwego p. uprzejmie życzliwy życzliwy przyjaciel".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — Відділ рукописів. — № 402.— С.197. — Копія).
№ 13
1657. липня 19(9). — Чигирин. — Лист генерального писаря Війська Запорізького І.Виговського до волинського каштеляна Речі Посполитої С. К. Беневського
"Wielmożny m.panie kasztelanie wołyński!
Moj mść.panie i bracie!
Nie zwykłem w słowiech moich niestatkować, zwłaszcza komu się z mojąobowiąźe przyjaźnią. Dla tegoż osobliwy mając zadatku z w.m., m.panem, respekt i słowa przyrzeczonego o zachowanie braterstwa, ratione onemu zawsze, iłe mogę, sprzyjam. Nie masz tedy, coby miało trudne /?/ drogę w.m., m.m.pana, na którą się j.k.mśći swoją obowiązać ochotą. Owszem taką masz w.m., m.m.pan, bespecznie perfuere na moją poradę, że i dostatecznie, dali Bóg, o rzeczach sobie, z których z j.m.p.hetmanem rozmowas /?/ i zdrowo, ponieważ do ojczyny bez wszelkiego przenagabania, siła by się rzeczy pożytecznych wscierać musiało czasem /?/, gdybykołwiek nie umiał rozsądkiem upriatać trudnośćie i postrachów, które, że w.m., m.m.pana, jako człowieka statku i serca męskiego non dominant, jako pewien, tak radzę, abyś remotis omnibus ludzi pewnych fabulis i jako najspieszniej chciał constitutu auslerareiter, nie dając do myśli swoich, żadnych destraction przystemku. Uznasz w.m., m.m.pan, że i dobrze gościwszy ucieśnie bębziesz expediowany, nie tak, jako zli ludzie, nie życząc nam ni u kogo dobrej reputacy. Oddaje się zatym łasce w.m., m.m.pana.
Dan w Czyhirinie d. 9 juli anno 1657.
W.m., m.m.pana, całe życzliwy brat i sługa Jan Wyhowski".
(АГАД. — Ф. "Архів Радзивіллів". — Відд. II. — Кн. 20. — С. 21. — Оригінал(?).
№14
1660. травень (?). - Варшава. - Декларація посольства гетьмана України І.Виговського на сеймі Речі Посполитої
"My, niżej podpisani posłowie wielcy od jaśnie wielmożnego jeo mści pana Jana Wyhowsiego, wojewody kijowskiego, hetmana Wojska i narodu ruskiego, na sejm do jeo kro/ewskiej/ mści, pana naszego młłweo, i wszystkie Rzptej zesłani, dajemy te naszą assecuratią ad archivum regni, iź Wojska Zaporozkiego ma być liczba sześćdziesiąt tysięcy. Tedy się to uczyniło od instantion plebis, aby się czerń kozacka nie mieszała, ałe się temi przywiłejami, by namniej nie deroguje declaratii jaśnie wielmożnego jego mści pana hetmana Wojsk Zaporozkiech, przy comissy pod Hadiaczem danej i owszem taż declaratia jako jest opisana reservatur insuo robore.
Konszanty Wyhowski, pułkownik jeo k.m. /?/".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — 402. — С.357—360. — Оригінал (?). — Записи на звороті: "Declaratia poslow wielkich od j.m.pana w/ojewo/dy kijowskiego na sejm anni 1660 wysianych z strony Wojska 60 000 liczby Zaporozkiego ad archivum regni dana", "Albo raczej assecuratią", "N35. Inductum."/.
Додатки:
№1
1656, вересня 20. — Берестя-Литовське. — Лист віденського воєводи Павла Сапіги до обивателів Пинського повіту
"Wielmożny mściwi panowie, obywatełe powiatu Pińskigo, moi wielce mści panowie i bracia!
Nic ja tern nie wątpię, że w.m., m.m.panowie, daliście wiedzieć ich mśćion pp.comissarzom j.k.m. o tych zabiegach i najazdach ludzi kozackich, ponieważ a patrocinio cara moskiewskiego pendet to wojsko z hetmanem swoim, a zatym i kozacy powinni integritatem armistity postrzegać; owli nie zawadzi i to, źe w.m.,m.m.panowie, capacem functy tej znajdziecie, które poszłam, przypominając mu declaratie jego, źe nie ma i /?/ zabiegów pozwałać w granice wdztwa Brzeskiego. Piszę i do pułkownika Brujaki, żeby aby się pospieszył z responsem i żeby nic więcej z niego kozacy wiedzieć mogli, niżeli sam od nich przyniesie. Azali teź i commissia hilew /?/ przy łasce Bożej parturiet nam co dobrego, a w.m., m.m.panów, wielce proszę: majcie na szlakach swoich wiadomości od Styra i od Owrucza, ażebym ja miał wczesne przestrogi i jakie będzie mógł bydź remedium incidentia /?/ w.m.,m.m.panów, securitati in quantum bydź może, abym prospicire mógł. Łansce się zatym w.m.,m.m.panów, pilno oddaję.
Z Brześcia 20 sept. 1656.
W.mćiow moich mści panów życzliwy brat i powolny sługa Paweł Sapieha, Wojewoda /wił/ eński/, m.p.".
(БПАН. — BP. — № 6121 — С.11—12. — Оригінал, підписаний особисто П.Сапігою. Адреса: "Wielmożnym ich mśćiom panom obywatelom powiatu Pińskiego, moim mściwym panom i braci pilno". Запис на звороті іншою рукою того ж часу: "Anno 1656 20 sept. Pisze jeo m.p.hetman, aby posłów z listy... "/*
* Незначний фрагмент тексту не прочитується.
№2
1657, квітня 16. — Табір під Завихвостом. — Лист Юрія Немирича, підкоморія київського до князя Яна Замойського, коронного підчашого Речі Посполитої
"Jako przed tym kroi j.mc swedzki, pan moj miłościwy, wdzięcznie to przyjmował, cos w.m., m.m.pan, ludzkości swej oswiadczalj. Mci panu Witemberkowi, hetmanowij.k.mci i inszym w Zamościu osadzonym officerom, tak oświadcza, to i teraz przez mnie w.m., m.m.panu, abyś nie czekając zbliżenia do majętności swoich wojsk swedzkich, węgierskich, kozackich, wołoskich, multanskich, chciał jako najprędzej akordowac, zabiegając zgubie swej i majętności swoich ostatniemu, które następuje, złemu. Doznałeś w.m., m.m.pan, tego, ze ochronione były majeznosci w.m., m.m.pana, od wojsk j.k.mosci, który jako umie w dobrym porządku i dyscyplinie wojsko swoje zachować, tak ledwo sensibile było od tegoż wojska króla j .mci, damaum /?/ majętnościom około Zamojscia będącym. Lecz teraz, iz rożne narody w rożnych wojskachjuz następują, za zbliżeniem sie ich, co w.m.,m.m.pan, obiecowac sobie możesz, podaje do uwagi w.m., m.m.pan, zwłaszcza, iz i kroi j.mci Kazimierz jest extra regnum, jako mamy wiadomość i wojsko polskie nie śmie pola stawie i nie może zkad i spes subsidi nulla. Zaczym sam rozum to radzi, abyś w.m., m.m.pan, i zdrowia swego i fortun swych nie chciał odważyć tam, gdzie przegrana z Boskiej dyspozycyi pewna, ale zebys raczej i sam nie gardził ta laska j.k.mosci i ktokolwiek, lubo w Zamościu, lubo w okolicy zostaje stanu szlacheckiego, abyś w.m.,m.m.pan, powodem byc racyl do tego. Zęby ten prawie ostatek Polski, małżonki i panieński szan przy uczciwości, niewinne dziatki jako latorośli Rzeczypodpolitej przy zdrowiu, a wszystkie ojczyznę przy prawach i swobodach zachowali. A jako kroi j.mc.,pan moj miłościwy, tak i ksiazej.mc siedmiogrodzki, cokolwiek przyrzeka, pewnie w.m., m.m.panu i inszym ich mciom dotrzymają pańskiego słowa swego. Oddaje sie zatym lasce w.m., m.m.pana. W obozie pod Zawichwostem die 16 aprilis 1657.
Jerzy Niemierzyc, podkomorzy kijowski, starosta owrucki, general -major".
(Бібліотека Чарторийських у Кракові. — BP. — №150. — С. 59—60. — Копія кінця XVIII ст. Тексту документів передує заголовок, зроблений копіїстом: "1654, d. 16 aprilis. Kopia listu j.mci pana Niemierzycza, podkomorzego kijowskiego, do j.mci pana Zamojskiego, podczaszego. koronnego")