Іларіон Ярошевицький. Arbor Tulliana Iasinsciano
{stor. 140}
FRUCTUS 6tus
de Inventione, Dispositione Elocutione Ora[ti]onis in Genere Deliberativo.
Deliberativi Generis Species potissime sunt dua[e] Legatio scilicet et sententia seu (: ut vulgo dicitur :) votum in Comitijs v[el] Comitiolis v[el] ad totam Rempublicam.
Suavitas 1ma
De Legatione
Legationis hoc ab arte et praxi Artificium est. Exordium ducit 1mo v[el] a Laude illi9 ad quem duci[tur] legatio v[el] a Laude ei9 aquo instituitur a Primo puncto Legati Tekielij [!] vg Orsi sunt ad piededunctum Regem Polonie Ioannem Tertium: venit ad te supplex cum tota Hungaria Tekielius Serenissime Rex, quod nulli9 terror efficere in ipso poterat Magni Nominis qui effecit maiestas.
Item duci[tur] Exordium ab explicatione benevolentia[e] et studij quo utrumq; Regnum v[el] Principes in se feruntur.
Читайте також: До питання утвердження терміна «реторика» в українській науці
Item ab aliqua circumstantia temporis, victoria[e] calamit[a]tis publica[e] personarum vg Imminentis hostis etc.
2do Exprimuntur puncta Legationis
3tio Quodlibet Punctum Legationis argumento suadetur et Confirmatur. Ubi locum habent potissimum effecta et enumeratio Partium.
4to Demum instituitur Conclusio v[el] adhortatione v[el] petitione v[el] Commendatione ei9 quod intendi[tur] iuxta exigentiam materia[e].
{stor. 140a}
Nota hic apud Polonos Legatis ad Comitiola Nomine Regis mitti solitis, ha[e]c in sua legatione observanda esse. 1mo Nobilitas præsens Nomine Regis Salutanda et favor Regius et gratia explicanda. 2do Litera[e] fidei vulgo credentes ostendenda[e]. Ultimo Præmisso accessu (: qui studium Regis in Rempublicam amorem boni publici explicare debet :)
Suavitas 2da
De Voto seu sententia in Comitijs danda
Votum est oratio inqua nostrum sensum in publico consensu, cum gravitate explicam9 ad Reipublicæ, v[el] Principatus v[el] Palatinatus v[el] alteri9 cuiusq; loci v[el] persona[e] utilitatem. Dividitur Trifariam 1mo In assertivum votum. 2do Confutativum. 3tio Mixtum.
Assertivum est, quod propriam sententiam exponit.
Confutativum est, quod alienam adductis rationib9 refellit.
Mixtum quod partim alienam sententiam refutat, partim propriam exprimit et confirmat.
In voto assertivo access9 forma[tur] ordinarie a Circumstantijs vg Ab imminentib9 Patria[e] periculis v[el] Circumstantia Personarum deliberativum v[el] etiam Regis v[el] Cæsaris præsentis v[el] a Circumstantijs propria[e] Personæ.
2do Proponitur ipsa sententia quæ multis constet partib9 dividenda erit et quod primo quod secundo loco dici debet exponendum.
3tio Rationes sententia[e] adducenda[e] qua[e] adducuntur non solum a locis Dialecticis sed etiam Ethicis probando id quod suade[tur] re honestum, gloriosum, iucundu[m] utile.
4to Concluditur sententia recapitulationem seu repetitione dictorum.
In voto confutativo mentio facienda Auctoris primo priori
{stor. 141}
voti , v[el] cum laude v[el] sine laude innuendo [prae]dictu[m] votum aliquantum ab eo deviasse quod est salubri9 Reipub.
2do Refellenda[e] rationes prioris voti v[el] singula[e] v[el] incommuni omnes, quod civilis orator curabit [prae]stare caute non audacter.
3tio Conclude[tur] recapitulatione.
In voto mixto, utraq; puncta superi9 allata complectere, sive primo tuam ponendo sententiam et stabiliendo post vero alienam refutando sive e contra. Connaturali9 tamen est, si primo refutes alienam postea tuam sententiam v[el] sensum adferas.
Medos tractandæ sententia[e] obstrusiores non adduco, frustra enim implerem paginam quot9 quisq; enim v[el] artis recordabitur, v[el] supra datum se se reflectet.
Aliquos igitur modos breviter, eosq; connaturales et facillimos adduco.
1mus Est in Polonia maxime usital9 plurium [pro]positionum confirmatio talis ut nulla [pro]positio [pro]betur multis argumentis aut vix aliqua sed una quæq; collectione unica stabiliatur. Tali artificio us9 q[ui]dam Polonorum senatorum tempore Vladislai Regis, qui [prae]misso accessu in laudem Regis primam format talem [pro]positionem gaudium nostrum versum e[st] inluctum. Rationem dat [pro]positionis: ato propter miserias inoptum et oppressiones exaggerat id in ulteriori [pro]gressu sententiæ. [pol] Nieslychac teraz tylko skrirki[!] narzekania y płacz ubogich Ludzi. Rationem afflicta[e] Patria[e] dat aprzycz[!]yną tego cudzoziemstwa ktorych pełno w komorze WKM aieszcz[!]e tych ktorzy kredit panow swioch a wszystko podolno w Domu własnym swaciwszy pessima consilia WKM subierunt.
2dum Propositionem format idem: extern9 Miles dissolvend9 rationem dat: bonam cięzszy nad szwedskie nad Nieprz iacielskie woyska. Ra[ti]onem magni doloris ex hac [pro]positione eruit. Smieią udawac aby nas uskromic
{stor. 141a}
mieli y dziwno iakąs Alchimią chłopa io szłachcica z szchlascica chłopa przerobic fusi9 patebit Deo volente si tempus supererit in 3tia parte Rhetorices 2dus e[st] Facillimus cum [pro]positio una prob[tur] ra[ti]one suis confirmationib9 innixa. Ita Cicero probat non Valere servi testimonium contra Dominum, quia alio quin nullæ leges salutem Civium defenderent, quia servi aflectabunt Dominatum, D[omi]nosq; iniusta[e] Regib9 v[el] Cæsarib9 deferent et contra eosdem testabun[tur].
Дивіться також: Jaroszewicki Hilarion (Ярошевицький Іларіон). Arbor Tulliana Iasinsciano... (ФОТО)
3tius Itidem facilis mod9 e[st] cum una propositio pro Exordio ponitur et proba[tur] altera pro capite toti9 Orationis seu propositione universali, q[uo] plures rationes, velut connexa inter se plurib9 articulis membra probe[tur]. Hinc cadduco in voto cuidam Episcopi Romani Vladislaviensis ad colligatos.
Propositio Exordij.
[pol] Ginie oyczyzna. Ratio propositionis. Bo nigdy wtak[!] złey toni niebyla. Ratio rationis. Bo civilis diffidentia y discordia Panow gorę iuz wzieta.
Exorna[ti]o rationis. Periculum ingens ab hoste in curret nisi Divina [pro]videntia contineatur.
Propositio orationis. Trzeba to iak naypilniey incendium gasic. Ratio Potrzebuie et [prae]it exemplo WKM e Rzeczpospolita czyniąc co zniey iest. Ra[ti]o ra[ti]onis. Złozył KIEMsc Seym extra ordinalny na aflekatią PP Colligatow Rzeczpos. zapłate iako mogła obmysliła. Exorna[ti]o Ad impossibile nemo obliga[tur] z właszcza gdy impossibilit[a]tis causa są samiz Panowze zwiąsku swoiemu przeszkodami. Confirmatio[!]. Wybrali zchlebow daleko więcey niz im winno było, niepomniąc nato ze daleko więcey winni oyczyznie.
{stor. 142}
Ratio 2da. Potrebuie Bog y religio zniszczona aby to incendium restinguatur. Ratio Bo Dobra Ecclesiastica fą patrimonium [Chris]ti. Ratio rationis. Pomiewaz Cristusowi od Przodkow na wypłacenie grzechow dodane.
Confirmatio Qui cum Deo colligit facile ditatur, Qui contra Deum omnia perdit. Conclusio. Constat brevi recapitulatione dictorum favorem Cesareæ v[el] Regia[e] Maiestatis et amnistiam omnem pollicetur et extremum Patriæ periculum proponit exemplum dabit Pars 3tia Rhetorices si tempus supererit.
COROLLARIU[M]
Breviter continens Generales eosq; facillimos scribendæ Orationis modos.
Pro Coronide artificiorum opere pretium duxi faciliori Rhetorem instruere artificio, præcipue si aliu[m] construe[n]dæ Orationis methodum tempus non patiatur. Tres igitur vere perspicuos et facillimos instuenda[e] cui9vis congrua[e] orationis modos puto.
1mus modus. Per singularem sententia[e] amplifica[ti]one[m]
2dus Per Causarum seu Rationum inductionem facti alicui9 v[el] consuetudinis v[el] dicti.
3tius est Per Imitationem.
Primo modo sic in Praxi utere. 1mo Decurre materiæ tuæ servientes sententias v[el] exsupellectili data et danda et quam videris fæcundiorem sensuum elige.
2do Evue Thesim seu Universalem propositionem seu maiorem ex Viscerib9 Sententia[e]. 3tio Synonimos sensus forma et quantum fieri potest ingeniosos.
{stor. 142a}
Exorna simili si ocurrit exemplo. 4to Pone pro confirmatione interminis sententiam, quam hacten9 ab initio alijs et alijs verbis et sensib9 premebas. Tandem descende ad Apodosim. Rem declaro in exemplo meli9. Ad Consolatoriam funebrem occurrit illa sententia. Eripit se oculis et aufert perfecta virtus cui9 sensum redigo ad Thesim. Rzeczy zacne doskonałe doczęsnoscią sie przenoszą, quod idem ita. Rzeczy wielkie do wiecznosci sie kwapią. Et ordireris a synonimis sensib9 vg Ta iest niądzy inszemi szczegulna cnoty własnosć, ze sie niądługo y sercu y oku cieszyć, albo niewolno albo trudno, albo długim widzeniem nie nasyciłi trudno, albo nedadzą. Umykasic choć ze y przychilney Zrzemcy aby iey albo blaskiem niezraniła albo dlugim widzeniem nienasyciła, Doscma natym pokazac sie do czasu obrociwsy poządaną bytnosć więk sze sobie samey za ostryć pragnienie.
Exorno similitudinibus. Coś poszła na powszechny Nieba Luminarz ktory miły wypogodziwszy Poranek y pracowite w pole zachęciwszy starania iasny wschod albo za obłok wyprowadza, albo wieczoru dopędziwszy dzięnne splendory nocą przytłumia. Zgoła iasno wspaniały wmysłom doczęsnosciąm naszym Theatrum płonne illicia Ktore naiey utrzymanie wysławia zycie? Wiecznosć im sama obszerna y pro maiestate rezydencya podokiem naszym stac niechcą yniemogą znać alium orbem qua[e]runt. Cearu ktos godne wydał zdanie eripit se oculis et aufert perfecta virt9 et ha[e]c e[ss]et Thesis Apodosim facile sub iunges in laudes defuncti.
2dus modus e[st] Talis In Exordio ad huc v[el] consuetudinem alicui9 v[el] factum, et per figuram dubitationis adducas rationes Consuetudinis v[el] facti v[el] dicti. Tandem ultimatam pone rationem exemplum modo accipe breve. Ex Tempore salutatur9 hospitem revocas illam sententia[m]
{stor. 143}
in Memoriam. Amici [prae]sentiâ melle frui est. Diceres hunc sequentem modum. Niewiem coby zapryczyna Mądrego sentimentu była, ktore przyiazną goscine albo miodem zaprawia albo zmiodem porownała. Podobno dla tego ze iako słodycz do smaku tak poządany przyiacieł do serca przypada: być może yowszem ze tak iest, szczęsliwa międzisieyszego dnia nauczyła prezencya kiedy etc.
3tius modus. Scilicet Imitatio, constat trib9. Ut habita Praxi scilicet aliena oratione v[el] similem formes sensum v[el] sublimiorem v[el] contrarium et id practice declaro. Habes in Oratore polono praxim redditoriam serti numero 4tam Cui9 initiu[m] sic est. Ognisty płomien wręku affekt Przyiacielski sercu zataić rzecz prawie nie podobna tak dalece, zesłusznie misiezadziwic przydzieowemu, ktoregos Polityka pragnieniu, ktory sobie zyczyt aby była natura iakie okno krzysztalowe do serca Ludzkiego wykowała zeby tak lacniey moglismy Ludzką przyiazń poznać etc. Ad Imitationem hui9 Orationis si scribere Redditoriam serti velis, per sublimio rem sensum formabis hanc thesim amor Libertatis amans et publici boni diceres;. Lubo natura wrodzonym prawem affectom w sercu taiemno y ciasno napozor zapisała rezydencyą przecie iednak do złotey sie swobody znaią, szukaią publicum, y niechcąc z Delfickim Bożkiem za Kortyną siedzieć, szczerosci swoiey pretium od rzetelnych dokumentow zaciągaią. En vides eundem e[ss]e sensum hui9 orationis quem et superioris, et non nisi aliqua sublimit[a]te inter se differre. Si vero contrarium formare sensum placuerit quem ille dixerat vg Trudno affekt utaić, tu diceres hunc
{stor. 143a}
rudem exornando sensum. Tai sie affekt więc go potrzeba iakim kolwiek powierz chownym znakiem wydać. Vg Koncha perłę, chmury słonce, prerscień Dyament, serce uprzeymy pokrywa affekt. Tleie ten uprzeymy pozar iak pod popiołem, tey rozy puprura pod ostremi bodey, trzeba tlumacza, zeby serdeczną przełozył mowę trzeba (: iako ktos mowił :) krzystalowego do sercaokienka, aby uprzeymych doyzrzeć gorącosciy mozna było. Tandem si velles formare similem sensum formares synonimum vg mato uprzeymy affek ze lubogo natura Tai, tak sie w sercu osadziła, w tey iednuk utaioney rezydencyi inpublicum solem wychodzi ciągnie przychilne oko iak magnes żelazo tak dexlece[!] ze snadniey wręku utisz płomień niz uprzeymą zyczliwosc w przychilnym sercu etc.
In usu hui9 orationis Nota 1mo ne simulem sensum formes ita, ut sit sola inverbis diversitas et transpositio, furtum enim apparet etsi aliter vestitum, unde tibi meli9 consules si v[el] similia synonima ponas v[el] Allegoricas idem significantes dictiones v[el] Eruditionem.
Hæcade Inventione Dispositione Elocutione Orationis in particulari ex mente et classico Rhetorum sensu quia vero [per] longum et molestum iter scilicet [prae]cepta hucusq; neoTullium occupaverant, Compendiosum illi aperit et non ingratum ulinam per praxes et exempla.
Ad M.D.G.B.U.S.L.O.C. Honore[m]
{stor. 144}