Сторінки 119а-124 (Arbor Tulliana Iasinsciano)

Arbor Tulliana Iasinsciano - підручник з риторичного мистецтва, написаний 1703 року одним з викладачів Києво-Могилянської академії, імовірно - Іларіоном Ярошевицьким. Наразі здійснюється розпізнавання рукопису і вже на початку 2013 року ми викладемо у відкритий доступ перші текстові уривки цього твору.

Іларіон Ярошевицький. Arbor Tulliana Iasinsciano

{stor. 119a}

illorum vari9 e[st] us9. 1mo si per enumerationem ponan[tur] et in unam v[el] duas periodos colligabtur ita tamenut inqualibet periodo plura adiuncta reperiantur, hui9 exemplum e[st] apud Salustium in Cathilina: Luci9 Cathilina nobili genere nat9 fuit, magna vi et corporis et animi, sed ingenio pravo maloq;. Huic ab Adolescentia bella intestina, ca[e]des, rapina, discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem exercuit. Corpus patiens inædia algoris, vigilia[e] supra quam credibile est. 2do Eadem adiuncta optime ponun[tur], si q[uo]dlibet separatim enumeratum per aliquem conceptum v[el] ingeniosam rationem v[el] figuram eleve[tur] cui9 e[st] exemplum in Manuele Thesauro de Cæsare Flavio Domitiano: vg in Herculeam speciem sculpi voluit, vere Herculeâ dignus clavâ vigilantissim9 in Triclinio erga reos et innocentes pari beneficentia ad cænam rogatos excepit gladio nova[e] secunda[e] mensa[e] post carnes carnifex omniu[m] suspiciosissim9 suspectis omnib9 ignovit post necessu.

Читайте також: Книга земських і шляхетських гербів Еразма Камина, познанського золотаря XVI ст. З фондів наукової бібліотеки Львівського національного університету імені Івана Франка

3tio Quando ad unam [pro]positionem [pro]bandam plures circumstantia[e] congloban[tur] ut vg illud depretiosissima virgine; Beatissima Virgo omnium bonorum fons est, qua[e] propositio, a varijs Circumstantijs sit dola[tur]. Sine Dei Matre natum sa[e]culis nil est qua[e] in Deo peperit omnia q[ui]dq[ui]d luce dignum ab æterni solis parente, aut originem trahit aut splendorem, nihil laudabile magis, qui ubi abbreviatum verbum in Panegyrim Maria confert. Augustum vero Regiumq; est cui ancilla Domina laborat illi9 arbitrijs cuncta in maiorem staturam crescunt, intra cui9 uterum crascere ca[e]pit Deus.

{stor. 120}
Qua[e] circumstantia[e] latissime patent apud Rhetores, alia[e] ergo sunt qua[e] pertinent ad bona animi v[el] mala ut fortitudo, constantia, virtus, malicia dolus, pertinatia, odium. Aliæ ad bona Corporis qua[e] sunt infinita[e] ut forma corporis, gestus, oculi frontis. Alia[e] qua[e] pertinent ad bona fortuna[e] ut divitia[e] posessiones opes etc: De his satis in Soario explicavimus.

2dum Artificium Per admirabilem vocum et sensuum oppositionem inquo regnat Quintilian9 cui9 est Examplar: Hinc quoq; calamitatib9 nostris pond9 accessit quod revers9 est filius meus. Vivebam miser ut hunc viderem, soliq; superstitis expectatione suspendus avidissimam moriendi cupidit[a]tem contentiosa mendicitate fallebam.

Et illud mei in Rhetoricis Professoris De Torquato Consule Romano: Ut irascamur felicitati nostra[e] Torquata[e] consul noster Filij Tui victoria facit, q[uo]d illam coram Consule Romano plus dicam coram Patre excusare sit necesse, si tamen q[uo]d est crimen non minuo ne q[ui]d tua[e] de traham clementia[e], ni tamen parcis filio insoliti gloriam triumphi Pha[e]bi sceleris unda collues, faciesq; ut in aciem [pro]dituris nunquam sine criminis Larva occurat Victoria. Huc etiam spectat Dilatatio per Anthytheses et Paradoxaut illud Divi Ambrosij Elogium. Adhibet miseros, ut felices dimitteret simul ita feliciores admonuit ut redderet infeliciores in hoc

{stor. 120a}
timend9, quod neminem formidaret.

Simile et illud per Paradoxa : Deos in orbe advena qui ab Aeterno fuit, Incola redit in orbem aquo non aberat, complens imnia, agit hospitem, qui in formâ hominum venit ab hominib9 alien9, Gratus tamen hospes, qui induit humanitatem. De Cælo in terram descendens ad Mariam divertit antequam vel semel stetiisset æternus, menses tamen annosq; a primo in Tempore ortu computat. Novus un Orbe infans nat9 licet ab æterno, et qui tot9 verbum est hacten9 tamen inaudit9 vinci[tur] ab hominibus fortissim9, quia homo se ipsum vincere n[on] poterat, altissim9 veluti tenerior planta assurgit altius, cui innocens Maria[e] sanguis affundi[tur] incipit e[ss]e, qui nunquam desijt.

3tium Artificium est Per obiurgationem Encomiasticam, q[uan]do scilicet thesis in vituperium ponitur, in hypothesi tamen ad laudem torquetum. Tale illud ex Magnificentia Uri Leszczyniani: ad arcis tutelam nescio an satis vitium habes nam eas ita Patria[e] usib9 consecrasti ut attritas toties videxim9; Iustitiæ Patron9 quomodo potest e[ss]e qui omnes retroacta[e] a[e]tatis heroum animi opes rapuisti, tranquillitatis publica[e] Tutelam, qui geras, ipse violentus pmnium affectib9: Litium componendarum cura tibi demandata. Ipsæ unica litis materia[e]. Et illud nemo dete vera Elogia dixerit, qui eventu maiora pra[e]stas huic oppositum e[st] per Encomium obiurgativum quale illud e[st] superi9 allatum de Domitiano Cæsare.

4tum Per causas et rationes ingeniosas, Tale est

{stor. 121}
fragmentum illud gratulatoria[e] orationis cuidam Rhetorices Professori dic S. Iosephi: Auges indies merita unde tibi merito nomen est accrescentis humaniora te poscunt nam in human9 e[ss]et quiteno [!] ambiret. Severiores te querunt artes ut a te gratiores e[ss]e incipiant. Omnis insuper concurrit doctrina quia in Orbe Iosephus a[e]ternam pro9 didicit sapientiam. Properant ad te humaniora quippe et Ioseph9 manib9 tractavit Dei humanit[a]tem. Laureat9 ergo dici poteris Rhetor qui tempora coronasti. Immortalem itaq; habebis famam qui renasciturum in Orbem dedisti Pha[e]nicem.

5tum e[st] similitudines conglobat[a] hoc e[st] a[uan]do plures similitudines brevib9 terminis comprehansa[e] sine applicatione expressa ponuntur ut habes in Seneca frequentissime tale enim illud est. Certis ingenijs immorari oportet si vis aliq[ui]d trahere quod in animo fideliter sedeat, nusquam est qui ubiq; est, in peregrinatione vitam agentib9 hoc evenit ut multa hospicia habeant. Nullas amicitias idem accidat necesse est ijs qui nulli9. Se ingenio familiariter applicant sed omnia cursim et [pro]peranter transmittunt. Non prodest nec corpori accedit qui statim sumpt9 emittiturL Nihil sanitatem a[e]que impedit quam remediorum crebra mutatio, Nonvenit vuln9 ad Cicatricem in quo Crebra medicamenta tentan[tur]. Non convalescit planta qua[e] sa[e]pius transfertur, nihil tam utile est, quod intransitu prosit. Distrahit animum Librorum multitudo.

Huc pertinet et ille mod9 ponendarum similitudinem, q[uan]do ad unum verbum et ipsa similitudo et Apodosis refer[tur], seu ut alij dicunt: q[uan]do sine ulla distributione tam prothasis quam Apodosis ponitur clare tamen expressa similitudine per has particulas v[el] similes, idem, simile, more, ritu, quem admodum,

{stor. 121a}
non differt ut illud: Quiddam Principes cum sole commune habent, spectantur dum occidunt. Et illud Demosth[e]nis: saminij similes sunt infantib9, cibum q[ui]dem sumunt sed flentes. Aristophanes autem dixiteidem artificit: Cephizodothus similis thuri e[st] dum perit oblectat. Dio vero Hypponax similis Vespa[e] non magnum q[ui]dem tumorem excitat sed acute pungit. Pra[e]clarum itidem[!] est si vel Epiphonema v[el] responsio v[el] subiectio v[el] Exclama[ti]o similitudine exprimatur ut vg dequodam sancto Apostropha revocans illud ne ad tam fa[e]dum se conferat Xenodochium: non [per]horrescis fa[e]dos sanguine vultus, non exuta suis ossa nervis non de hiscentes in frustra Marcides carnes etiam laceras (: inquit :) Magni Regis imagines veneror, hi torpentibus trunci immobiles [prae]current nos ad gloria[e] immortalis Capitolium, ha[e] immani tabo vermiculata[e] frontes pri9 inter sydera Radiabunt.

6tum artificium Per observationem moralem dum scilicet ex aliqua quacunq; demu[m] occasione v[el] historia forma[tur] propositio informandis morib9 subserviens. Tale est cui9dam de ape electro inclusa: ubi mors non est? Si gemma[e] necant q[ui]d unqua[m] tutum erit? Si volucris in sicco naufragatur: q[ui]d non timendum cum ipsa in luce insidia[e] lateant etc: Et demum cavete illi in Heliadum lacrymis insidia[e] sunt dolor et dol9. Mellis specie apem fallunt Heliades. Ha[e]c puellares solem illecebra[e] fluente gemma tene[tur] volucris nimirum lubrica[e] opes dum fluunt detinent. Huc pertinent sens9 oba[e]quitantes seu diggresiones ad locos communes hoc est ad sententias, non tamen distorte et coacte inclusas seu ut clari9 loquar debent tales e[ss]e, qua[e] intotum sensum vel [prae]cipuam ei9 partem

{stor. 122}
cadant non tamen ex solo orta[e] verbo. Exemplum ante ob equitantium sensuum habes in Elogijs Iugularis thesauri et in aurea Lechiade Patris Ines. Simili artificio us9 est ille; Diuturnum te inter et Patriam certamen fuit non enim digni9 sæcula spectaculum [pro]tulerunt quam verecundiam cum honorib9 contendentem. Item illud artificium revoca[tur] si ex laude plura eruantur aliqua Dogmata ut facili9 ad alia forme[tur] transitio, vel q[uan]do sententijs et Thesi aliqua narratio incipit ut vg possem9 inlaudem Augustissimi Cæsaris nostri largientis Lechica[e] genti beneficia si vellet [pro]fligare postea. Pri9 illos voluisti devincere et obligare sibi beneficijs antequam profligasses: accumulabas Pseudopolitica[e] genti [prae]mia an ut hostib9 subvenires an demum utate perirent [prae]tios9, qui viles animas dedignaris in triumpho, accedit enim victoris gloria[e] vi non [prae]mium, non Principis est contra illum movere arma, qui mortem molesto expectat infortuniom, turpe belli causam e[ss]e quod miseriorem videre non possis auro accendebas, proinde illo auri sereno frigidas tuo crediderim tumore animas, adeo ut domum ab illis urbes Pagi et oppida velut a fatali igne exurerentur. Item Adduco pro Exemplo ex via sancta: maluisti Patria[e] integritati quam amplitudini tua[e] consulere et abunda[e] tot civium imo Patria[e] servare dec9, dilatatos supplevere titulos, q[ui]d enim spei reliquerat in sui odiu[m] evalescens furor, qui nec Consilia sanitatis, ne exitiu[m] pati vellet, miserationem novissimam [per]dideramus in calamit[a]te, qua[e] [per]euntium culpa augescebat. Insania[e] propria et ultima furoris solatia amplectebamur ut voto magis q[uo] arbitris hostium nostro videlicet studio caderem9: parum ruinarum visum si cumulam Malorum meritum defuisset

7mum Per Inductionem q[uan]do scilicet ad

{stor. 122a}
explicandam [pro]positionem universalem particules propositiones in illa superiori [pro]positione adducun[tur]. Alij autem dicunt q[uan]do varia similia ad aliquam [pro]positionem colligendam et probandam coacervan[tur] ut illud Seneca[e]. Effeminat animos amæritas nimia, nec dubie aliq[ui]d ad corrumpendum vigorem potest regio quamlibet viam patiun[tur] iumenta quorum durata inaspero ungula est, in molli palustriq; pascuo saginata cito subterun[tur], et fortior miles ex confragoso venit, segnis[!] est Urban9, et vernæ nullum Laborem reculant, manus qua[e] ad arma ab aratro transferun[tur]. Inprimo defecit pulvere unct9 et nitid9.

8vum Per notationem Nominis ut sufficienter supra dedi.

9num Est Per Eruditiones artificium 1mo per modum sententia[e] plures ponun[tur] Eruditiones vg illud. Nunquam diu subtenebris crimen quod invindictam oculatum vidit ca[e]lum accensa face cito fur[prae]clar9 prodijt Promethe9; Et qui multis vitam sustulit Zizyph9 ipse relapsans saxum tolerare didicit, mortem ille aliorum [prae]ivit sepulchrali graviorem ibit sub Lapidem. Lyzandri in suos gra[e]cos apertis odijs periculosior Vaphrities illis dol9 sua[e] fama[e] propera fuit pernities.

2do Per Protha sim et Apodosim disponi[tur] Eruditio ut si vg Eruditio aliqua [per] aliquam vehementiorem figuram v[el] [per]discriptionem vg pro Renovatione studiorum posses sic disponere. Minerva si exulet et Patria in suo regno hospes est tamdiu securi inter media discrimina mansere Theucri, quamdiu diva[e] palladis statua ornaret urbem. Imperium tuere[tur] at cum elato Tritonis simucro, fortunam quoq; et victoriam transtulit Ulysses. Ferruit Gra[e]cia captivum Ilium

{stor. 123}
cum uni9 Itaci manib9 vincta Pallas tenere[tur]. Fortiores Argivi cum aliena Mineta quam Theucri cum sua si amissa; In rudes enim quo magis iners certior clades est.

3tio Quando simpliciter tantum plures enumeran[tur] eruditiones vg Per figuram Dissolutionis v[el] adiunctionis tale illud inlaudem Poeseos. Parum nolis fuit si Affrican9 haberet Ennium, Lucull9 Marium, Augustus Virgilium, parum si Ma[e]cenas iactaret Horatium. Domitian9 Papinium, Tybullum Messalla, Ausonium Gratianus. Maluimus qui meruimus cum Vespasianis Poeta[e] augustissimi cum Constantinis Orbis Domitores, victores cum Tyrtheo vel desiderijs publicis e[ss]e v[el] illa sequente honore.

Ultimo Optime ponun[tur] Eruditiones [per] Antonomasiam dum [prae]superbo poni[tur] Tarquinius, pro Deformi Tersites, pro pio Aeneas.

10 Artificium est ab admirabili propositione et sensuum gravium coacervatione ut illud Lauda[n]tis victorias suas sartorij prodeuntemnuper in aciem ad Lauronem vidim9 Romanum ille ne sertorij vultum sideret sub terras abijt [pro]nis suorum cadaverib9 ad pedes victoris cecidit veniam petitur9. Nos vero ardorem belli, incendio Urbis [pro]bavim9, et illum Sylla[e] discipulum Pompeium victum non iam robur [pro]bavit sed contempt9. Lauronenses campi effuso Pompeianorum sanguine Romanorum temerit[a]tem erubuere. Succrevit illic Laur9 quam aut sudores nostri aut effus9 irrigavit cruor, cæcidim9 hostem vix non virga inberbem Pompeium. Victoriam conceperat temerari9 habuit exitium sensit Hispanorum arma pri9 solo sartoriani N[omi]nis terrore victus, antequam videret [prae]lium. Ultimo demum et universaliter dico omnes graves sensus et dilatationes

{stor. 123a}

quantum vis[!] nobilissimas sumi alias intrinsecis extrinsecis tropis, et figuris. Hanc tamen adijcis observationem quidsi plures concurrat figura[e] v[el] tropi in aliquod comma eo e[st] sens9 nobilior.

Suavitas 2da
De Oratione salutatoria in Particulari
In salutatoria oratione continen[tur] puncta tria 1mo Lætitia[e] declaratio. 2do Causa sive ratio La[e]titia[e]. 3tio Grati animi ad omne obsequium parati promissio.

Exordium illi9 duci potest ab aliqua sententia exemplo, Apophtegmate, symbolo, similitudine q[ui]bus Lætitia[e] signi explicen[tur]. Item a Circumstantijs persona[e], officij, stemmatis, temporis.

Confirmatio Lætitia[e] causas exponit qua[e] potissimum desumun[tur] ab adiunctis Personarum tam adventantium quam excipientium, et ab alijs circumstantijs.

Causa[e] vero ha[e] ut plurimum ducun[tur] 1mo abhonesta 2do abutili.

Ab utili ducim9 cum dicim9 nos la[e]tari eo [prae]ferre aquo plurima beneficia accepim9.

Ab honesto cum in laudes ei9 quem salutam9 excurrim9, virtutes hospitis rectefacta insinuando, quæ ut amabilem eum omnib9 facere, ita non auditam solum sed etiam oculis subiectam, universis Lætitiam adferant.

Conclusio fieri debet v[el] per petitionem ut grato animo salutationem hospes accipiat v[el] per extenuationem salutationis quod infra hospitandis dignitatem sit adornata

{stor. 124}