Іларіон Ярошевицький. Arbor Tulliana Iasinsciano
{stor. 114}
FRUCT9 4tus
Читайте також: Сторінки 103-114 (Arbor Tulliana Iasinsciano)
De Elocutione o[ratio]nis in communi.
Elocutio quid sit, in quo consistat quid requirat ad Venustatem et quid in ea cavendum succinctæ Te suavitates docebunt.
Suavitas 1ma
Quid sit Elocutio et inquo consistat
Elocutio est conveniens Verborum et sententiarum apparatus, quo ea, qua[e] mente concepisti eleganter [pro]mere ac eloqui possis. Tria ex merito servan[tur]. 1mo omnium requirit, ut sit latina. 2do Ut plana. 3tio ut Ornata.
1mo Latina Elocutio consistit in verbis latinis ut apud classicos auctores receptis. Unde cavendum ne verba gra[e]ca, Italica, Gallica etc: latinis miscean[tur].
2do Consistit in Constructione Latina nisi aliter us9 novitatem studiosis svaserit.
Plana Elocutio consistit in Modo loquendi seu ut vulgo dici[tur] stylo cimpido, claro, ab auditorib9 intelligibili, quod et absequaris vitanda erunt verba in usitata, ambigua, longa[e] Parentheses et frequentes hyperbata inepta commoda, et Periodi ultra debitam mensuram [pro]pensæ.
Ornata Elocutio consistit
1mo In verbis proprijs nonnisi selectis et illustrib9 vg Dominatrix pro Domina.
2do Insonantiorib9 ut animi moderatio pro modestia. Oratio pro dictione.
{stor. 114a}
3tio. Intranslatis sa[e]pius usurpatis per ha[e]c enim sonantior et ornatior evadit Oratio ut ca[e]lum contremuit accensus ira pro iratus.
4to Consistit in verbis coniunctis, collocationem et numerum debitum habentib9. Ipsa vero collocatio consistit in hoc, ne verba aspere et hiulce [!], sed leniter et a[e]quivalenter fluant. Hic vero numero Oratorius neotullio difficilior est adeo de illo distincti9 ait sapiens.
Suavitas 2da
De Numero Oratorio
Numerus Oratorius est mensura verborum habens certam quandam moram et spacium pronuntiatione, aut uti hic longis brevibusq; constat. Proinde numerum quendam sectari debet Orator, qui aurem ita impleat ut inanimitate vacuam deserat, neque copiâ et multitudine obruat unde ex mente Ciceronis ea dicitur numerosa Oratio, quæ neque claudicat, neque fluctuat sed æquiliter constanterque ingreditur. Ex quo Inferes.
1mo peccari in Numerum Oratorium si in æqualiter incedat Oratio hoc est si infirmior hic in de robustior feratur.
2do Si verba sic traijciantur ut de industria sacrum videatur.
3tio Ut numero serviatur ponantur verba inania quasi Complementa Humerorum.
4to Compositio cesim et Membratim ducitur.
{stor. 115}
5to Cum eodem pede sententia clauditur. Inchoanda[e] Periodi communiter hic apti esse pedes dicuntur. Spondeus, Dactilus, Creticus ijsque vel unus vel geminatus. Exempli gratia. Neninem vestrum ignorare arbitror claudenda[e] periodo hi apti pedes, Dichoreus, Dispondeus, Diiambus.
Dichorei temeritas folij comprobavit.
Chorei cum Molosso. Exempli gratia More maiorum et pugnare possitis.
Iambi ante Dispondeum vg Gloriam per tales viros infrigendum.
Doctrina[e] huic de numero Oratorio subiungo aureu[m] Patris Iugularis sensum cui omnino asentior observatione 19na sic dicenti numer9. Oratori9 non tam ex rigorosa pedum observatione quam tradunt Rhetores quam ex assidua Oratorum lectione præsertim Tullij compara[tur]. Fit etiam ex hoc ut sensum fine sensu asvecam9 harmonia[e] et rotunditati Periodorum, multis experientiâ patebit. Junctura Periodi est accomoda verborum et sententiarum dispositio qua[e] cohærentem lenem et æqualitater fluentem reddit Orationem.
Præcepta Iunctura[e] hui9 Cicero illa comprehendit sententi Libro 3tio de Oratione n[ume]ro 172. Id assequemini si[!] verba extrema cum consequentib9 primis ita iungatis ut non aspere concurrant ne vediducan[tur]. Id ex vitijs elocutionis inferius ponendis meli9 intelliges.
Suavitas 3tia.
Читайте також: Учення Горація про поетичний твір-поезис-поета в київських поетиках
{stor. 115a}
De Vitijs et Virtutib9 Elocutionis
1mum Crebriores concursus et elisiones vocaliu[m] vitiant Elocutionem vg vulturnia aere ionio educta: ubi apio lædunt aurem.
2dum Concursus duplicium v[el] plurium consonantium qui asperam periodum exercet vg Rex Xerxes exercitum exercens bella etc.
3tium Syllaba[e] verbi proiris ultima[e] si sunt prima[e] sequentis vg Litera[e] inclusa[e] visa[e] mihi
4tum Eiusdem litera[e] aut vocabuli frequentior assiduitas vg q[ui]dquam quispiam quiquam v[el] q[ui]d conveniet neget probet.
5tum similiter Cadentia et desimentia continenter posita vg Flentes lugentes, studentes amantes lacrymantes postulantes vagantes.
6tum Monosyllaba plura vg In hac re nihil nos hic non feret.
7mum longiorum verborum continuatia longa[e] Parentheses Disiunctiones.
8vum Verba invenuste traiecta vg has res ad Te scriptas Luci misim9 heri.
De Virtutibus Elocutionis
1ma virtus Elocutionis est si materia[e] et generi dicendi apta et conveniens Elocutio sint.
2da Claritas et Perspicuitas
3tia Verborum disparitas ad lenes et graves affectus ad lætitiam et Dolorem accomoda incitatis etiam moribus illa eligenda verba qua[e] plures habeant breves
4ta Adfigurarum maiestatem selecta et proporcionata perturbatio non tamen affectata.
5ta Ordinis Grammatici mediocris et attemperata perturbatis[!] hic enim si serve[tur] en elegantem reddit periodum vg prodit luminum Pater e gremio tenebraru[m] atq; ubi accendit desiderium sibi facibus prijs auroræ
{stor. 116}
Repetens lumina fa[e]nerata per noctem siderib9 erumpit in scenam. Vides quam ingrate fluat period9. Inverte igi[tur] ordinem grammaticum et evadet elegantior. Vg sic, Prodit e tenebrarum gremio luminu[m] pater atq; ubi [prae]vijs auroræ facib9 accendit desiderium fui fænerata per noctem syderib9 lumina repetens erumpit in scenam.
6ta virt9 est Hellenism9 qui elegantem reddit Locutionem fit sequentib9 modis.
1mo si nominativ9 loco adverbij pona[tur], quod imitan[tur] latini dupliciter. 1mo Pro adverbio neutrum ponendo vg acutum clamat æternum vive dulce loquor, crudele sonat, dirum intonuit, grande ingemuit etc: 2do Nominativum cui9cumq; generis pro adverbio substruendo vg atrox istat [pro] atrociter matutin9 venit [pro]mane [!], null9 dixeris pro ne dixeris sed hoc ultimum est exemplum per Enellade.
2do Si adiectivum neutrum coniuga[tur] substantivo masculino ad fa[e]minino vg varium et mutabile semper adolescentia. Tutussimum pa[e]nitentia[e] confessio.
3tio si adiectivum cum substantivo pona[tur] vg abundans corporis cæc9 tuturorum plen9 fori id est iurgijs, reus voti pare9 sermonis verba etiam genitivo eleganter iungun[tur] vg abstine irarum, pendeo animi. Desire qua[e]relarum.
4to si Adiectivum cum Verbo pona[tur] vg Audax perpeti cere9 invitium flecti, mitior aspici, piger ire;
5to Cum verbum inter nominativum unum et genitivum alterum poni[tur] vg fies tu nobilium quoq; fontium loco ti quoq; fies nobilis fons.
7ma est Tropi seu translata verba qualia sunt metonimica ut magnitudo tua [pro] tu magn9 fortitudo pro fortis, Providentia [pro] providens, barbaries pro barbaros, odia pro odio habens, innocentia pro innocenti.
8va sinecdochica ut Rossiac9 sensit Oriens pro Rossis, oceanum bibit honoris culmen etc.
{stor. 116a}
9na Comsistit Elocutio in figuris verbis et sententijs De quib9 pra[e]terito anno sufficienter tam inefflectib9 qui duplices sunt morale et pateticis moralis est sensus lenis patetic9 vehemens
Ultima Elocutionis est virt9 potissima scilicet conceptus v[el] acumen de quo [prae]terito anno ubi tum de Passione [Chris]ti tum de Immaculata Conceptione tum de Resurectione [Chris]ti egimus. Nunc breviter suavitas 4ta docebit te.
Suavitas 4ta
De argumentia seu acumine Elocutionis
Acumen e[st] discors concordia [prae]dicari cum subiecto q[uan]do scilicet subiectum et [prae]dicatum [pro]positionis conveniunt secum et simul ingenia se disconveniunt. Sic dictum: quod facto ex quob9 sensib9 in unum subtiliter et ingeniose secum concurrentib9 quodam quasi puncto, mentem attendentium pungat. Voca[tur] aliter argutia, quia sensum ei9 ingeniosum assequi non nisi [per] argumentationem intellectus debet. Dici[tur] item concept9, quia combinatione ingeniosa rerum diversarum concipit, seu secum capit intellectum.
Triplex est Acumen
Aliud contra naturam et hoc e[st] perfectissimu[m]. Aliud [prae]ter naturam. Aliud deniq; iuxta natura[m]. Acutum Elocutionem docere ita difficile est sicut et dare ingenium non habenti, Ista nihil omin9, qua[e] inferi9 adferen[tur] Tui cos ingenij sunto.
Fontes Acuminum
1mo Ex Locis Intrinsecis
1mo A Definitione vg omnia hic adq; gemim9 vitæ isti9 tributa sunt etc: Item Eleemosina
{stor. 117}
e[st] dextera[e], gloria imberq; aureus Item Damnum Reip: causa, susceptum lucrum est.
2do A Partium enumeratione ut De S. Ioanne Pieczariensi, - Per Dimidium terræ in hærenti: si vellet pictor depingere alluderet sic: nosco quod totu[m] pingere nemo potest. Tanta[e] virtutis erat div9.
3tio A Notatione N[omi]nis. Dux es, cur, quo placuerit etiam gregarijs ducere sinis. Item Potentia[e] illa[e] gloria adeoq; sui N[omi]nis Rex. Item. Sit coronat9 nomine Stephan9.
4to A coniugatis vg Desine Laudator matare aut displicere cu[m] laudere aut laudes fingere num sit idem.
5to A Causis et 1mo A causa materiali vg De Cerea [Chris]ti Effigie q[ui]dam sic dixit. Materia peccat, non peccat imago, figura, cerea materies melle9 ille fuit. Et De S. Chrisostomo. Aurea Eloquentia, si tolerantia terre9, [prae]tiosior fortasse qui ferre9, quam quod aureum ſæcula edixere. A causa efficiente. Eodem vehiculo quo ad pa[e]nam veheba[tur] pænam effugit (: qui rota[e] sponte implex9 ne torquere[tur] :) ipse sibi caput intra rotam fregit. Item Cur ca[e]cum dicis amorem nasci[tur] ex visu, quomodo cæc9 amor. A Causa Finali. Sic Div9 Petr9 Chrisolog9: Da Pauperi terram ut cælum accipias, da nummum ut Regnu[m], da pauperi ut des Tibi: Da, quia quod pauperi dedisti tu haberis, quod non dederis habebit alter.
6to Ab Effectis Sic Scytha[e] ad Alexandrum. Fuga nostra victoria est, etiamsi vincamur, vincem9 tamen.
7mo Ab adiuctis vg Pietatis iste est liber
{stor. 117a}
et auctoris nomen tace[tur] ipsa (: intellige pietas :) conscripsit Reor. Huc spectant omnes illi concept9 qui desumun[tur] a Circumstantijs Loci, temporis, per sonarum, naturalium, doctrina[e] casuum varioru[m] stemmatum.
8vo Ab antecedentib9 Sic quispiam De Puero in utero Matris, una cum matre extincto sic tumul9q; domusq; fuit ubi Mater: et antequa[m] nat9 poteras esse, sepult9 eras.
9no A consequentib9 duci[tur] acumen q[uan]do ex allegatis qua[e] [prae]cesserunt consequens aliquod argute inferim9.
10mo A comparatis quo ingeniose maiora facim9 minora v[el] e contra v[el] a[e]quali comparam9 inæquale, coincidit acumen tale in Hyperbole sic Plini9 de Traiano Cæsare: Unum ille se ex nobis et hoc magis excellit ac eminet, quia sennum ex nobis putat.
11mum A Conrarijs vg Omnia sunt in eo Principis [prae]terquam princeps. Sic et Cicero dixit Nunquam min9 otios9 sum, quam cum maxime su[m] otios9.
12mo A Repugnantib9 miser e[st] qui nunquam fuit miser. Seneca Item ipse met9 te noster amat. Claudiar9 Item Dequadam sancta Vultum sibi [pro]pter virginit[a]tis conservationem deformante. Et tum credidit se e[ss]e venustam q[uan]do desijt e[ss]e venusta. Item Demutij[!] Scevola[e] manu errorem suum flammis puniente: si non errasset fecerat illa min9. Huc pertinent acumina ingeniose destructiva eorum qua[e] [prae]cesserunt vg Regnavit ille. Sed utinam Regnasset nunq[uam]
{stor. 118}
futurus clarior si fuisset obscurior. Item vir in omnib9 omnino aureus nisi quod avaris non placeret.
13tio A Privantib9 vg Divitem esse dicis pauperem credo, nam non aurum habet ille, sed habe[tur] ab auro. Item Nulli9 honoris avid9, omnium capax meruisse content9, habere contempsit: v[el] adeo maior creditus ut esse nulli dedignare[tur] æqualis.
14to A Relativis vg Beneficium dando accepit qui digno dedit. Item mai9 beneficium dat qui grate accipit quam quis dat liberaliter. Item non contemni[tur] nisi qui se pri9 contempserit. Item ne molædi[tur] nisi a se ipso.
Secundo a Locis extrinsecis de ducuntur Acumina
1mo ab eruditione vg De homine quodam Docto et facundo in Cardinalatum assumpto quispias sic discit: Romana[e] Curia[e] purpuratum esse illum voluit Urbis et Orbis pater, ne su9 mercurio dee[ss]et[!] Galer9.
2do Ab Historijs et Exemplis
3tio A Fabulis et Apologis vg Tyro venaris Lepores sed [prae]dia perdis, Acteon canib9 sis ergo tuis.
4to A sententijs vg Liberalit[a]tem delectum agno exercuit ut daret ne [pro]ijceret Beneficia: turpissimum genus damni esse arbitrat9, in consultam donationem. Item Audere milites nemo nisi victor pace bellum mutavit.
5to A similitudine v[el] aliqua Analogiâ vg Scytha[e] ad Alexandrum: Vides quem admodum navigia, quem modum excedunt regi nequeant, ita facili9 est qua[e]dam vincere quam tueri. Item Apem tu [pro]pter aculeum non odisti, quæ propter fructum amanda e[st].
{stor. 118a}
6to A Documento morali vg Aerarium si ambitio exhauserit, utiq; per scelera supplebi[tur] Item Quid adeo fortunam [prae]hensas, magna felicitas est felicitate dignum videri.
7mo A Proverbio vg Disertum te ab amico qua[e]reris, adhuc ne ignoras quod nunquam Lancem teneat amor.
8vo A Paradoxo vg sic Epigramma suum conclusit quispiam: Victus uterq; fuit victor fuit.
9no Ab æqui voco seu ambiguo vg Mercator iacet hic cui9 mihi décor et dec9 in longum nomina distendunt: Moriens mille nomina habuit.
10mo Ab inexpectata Dicti v[el]facti causa vg Orbem accendit Phaeton ut fabulas illustraret Item Aula[e] graviserat quod levis esse nesciret.
3tio Ducun[tur] acumina a Tropis et Figuris
1mo A Metaphora vg non miror mihi rem illa[m] persuadere non posse cui man9 oculare sunt non credi[tur] ubi videtur.
2do Ab Allegoria vg noli fidere huic tranquillitati momento mare vertitur eodem die et fluctu quo luserant, navigia sorben[tur]. Item plures occidentem quam orientem oderant.
3tio a Cathachresi vg hostes belli ardorem ab ipsis aquis accenderunt, non enim habebant ultra quo fugerent.
4to A hyperbole vg cum Epaminonda[e] corpore virtutem quoq; Thebanorum fortuna sepelivit
5to â Paranomasia vg si forte stult9 per calumniam te læsit curare noli et vuln9 omne curasti. Item Armorum ille victor et animorum
{stor. 119}
6to A Gradatione vg sic scripsit ad Milesios Posithrat9. Liberi vestri Parentibus egent, iuvenes vestri senib9, mulieres vestra[e] indigent viris, vir magistratu, magistrutus Legibus, leges Philosiphis, Philosophi Dijs, Dij vestri fide valere.
7mo Ab Anthithesi vg Nero accendit Patria[m] ut extinguerat. Item De S. Barbara. Non habebat ubi ferrum exciperet, quo ferrum vinceret invenit, nec dum idonea pugna[e], sed matuora victoria[e], certare difficilis, facilis coronari.
Hæc de Elocutione reliquum te exercitatio et continua Lectio classicorum te docebit, modo sit.
Fruct9 5tus
De Inventione, Dispositione, Elocutione, Orationis in particulari
Ad huc breviter placuit subtisissima artificia in com[m]ini tradere, qua[e] exornent orationem et illi subserviant, quales sunt dilatationes a Circumstantijs per sens9 synonimos per Erudiciones, per Combinationem vocum et sensum oppositorum tum de reliquis artificijs hinc sit.
Suavitas 1ma
De Rhetoricis subtilib9 artificijs
1mum est per combinationem circumstantiarum qua[e] aliter vocan[tur] A classicis adiunct[!] illoq; trilo[!] continen[tur] versiculo Quis q[ui]d ubi
{stor. 119a}